نقش امام باقر در پایه‌گذاری مکتب حدیثی شیعه

ابن حجر هیتمی نیز می‌نویسد: «محمد باقر به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و دانش‌ها را آشکار کرده، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف دانش‌ها را بیان کرده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سرپرست پوشیده نیست و از همین جاست که وی را شکافنده و جامع علوم و برافرازندۀ پرچم دانش خوانده‌اند».

احادیث و روایت‌هایی که از این دو امام بزرگوار باقی مانده، در مقایسه با سایر ائمه (ع) بسیار زیاد است و در واقع عصر طلایی صادقین (ع) نشان از کتاب‌های حدیثی بسیار زیاد این دوران در دوره‌های بعد خصوصاً دوران غیبت دارد. بر این اساس هر یک از علمای بزرگوار در این دوران با استفاده از این گنجینه‌های حدیثی ضمن اینکه به گره‌گشایی از مشکلات فقهی، معارفی و اخلاقی جامعه پرداختند، از این طریق باعث تداوم اتصال مردم به اهل عترت (ع)‌ شدند.

گفتگویی را با «علی جباری» محقق و پژوهشگر گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

* دوران زندگی حضرت امام باقر (ع) همزمان با حکومت افراد خبیث و پستی همچون بنی امیه و بنی عباس بوده است. تحلیل شما از این دوران چگونه است؟

در دوران زندگی امام باقر (ع) که با پنج خلیفه همزمان بود به علت ضعف دولت بنی امیه و قیام بنی عباس و درگیری‌هایی که بین بنی امیه و بنی عباس به وجود آمد، جامعه دچار هرج و مرج سیاسی شدیدی شده بود. از سوی دیگر، با پیدایش گروه‌های مختلف فکری همچون «مرجئه» و «قدریه» و مکاتب فقهی همچون «حنبلی، مالکی، شافعی و حنفی» آشوب فکرى عجیبى امت اسلامی را در بر گرفته بود و جامعه نیازمند شخصی بود که بتواند با پاسخگویی به سؤالات و شبهات مذاهب مختلف فقهی، حدیثی و کلامی، مسلمانان را از این حیرت و سرگردانی نجات دهد و مدافع اسلام واقعی باشد (حسنی، هاشم معروف، الانتفاضات الشیعیه عبر التاریخ، دار الکتب الشعبیة، بیروت – لبنان، ص 154).

* بنابراین با وجود چنین شرایطی، امام باقر (ع) به نشر معارف الهی پرداختند. نحوه مواجه افراد در برخورد با برتری علمی امام باقر (ع) چگونه بود؟

بله، به نکته مهمی اشاره کردید، امام باقر (ع) با استفاده از شرایط سیاسی ایجاد شده که حاصل درگیری‌های بنی امیه و بنی عباس بود در مرکز حدیث یعنى مدینه، به نشر حقایق اسلام و احادیث صحیح نبوى پرداخت و شاگردانى مدافع حریم شریعت اسلامى تربیت کرد که باعث آشنایی مردم با احکام و نیازمندی‌های علمی خود شد (خواجویان، محمدکاظم، تاریخ تشیع، جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد مقدس، ایران، 1376 ه.ش، ص 65)

* آیا پیروان دیگر مذاهب نیز سعی در بهره‌مندی علمی و معرفتی از امام باقر (ع) داشته‌اند؟

بله، همینطور است، با توجه به موقعیت برجسته علمی امام باقر (ع) نه فقط شیعیان، بلکه بر اساس گزارشان تاریخی پیروان مذاهب مختلف که حتی به امامت ایشان اعتقاد نداشتند نیز به امام باقر (ع) مراجعه می‌کردند و در زمینه‌های مختلف علمی بهره می‌بردند (شیخ مفید، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق، ج 2، ص 163).

کتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند: طبری، بلاذری، سامرا، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و کتبی مانند: موطّأ مالک، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش،‌ تفسیر زمخشری و ده‌ها کتاب دیگر که از مهم‌ترین کتب جهان تسنّن است، پر از سخنان پر مغز پیشوای پنجم است و همه جا جملۀ «قال محمد بن علی» و یا «قال محمدٍ الباقر» به چشم می‌خورد (ابن شهر آشوب، المناقب، علامه، قم، 1379 ش، ج 4، ص 195).

* نقل بسیاری از روایات فقهی، اخلاقی و تفسیری از امام باقر (ع)

با نگاهى کوتاه به اسناد فقهى و تفسیرى شیعه، به خوبى مى‏توان دریافت که بخش بسیاری از روایات فقهى، اخلاقى و تفسیرى شیعه از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است. کتاب «وسائل الشیعة» و کتب تفسیرى دیگر مانند «تفسیر البرهان» از جناب آقای سید هاشم بحرانى محدث نام آور شیعه و کتاب «صافى» از جناب آقای ملا محسن فیض کاشانى، حاوى‏ روایات بسیاری در زمینه تبیین مسائل فقهى و توضیح آیات قرآن کریم و شأن نزول آنهاست که از آن حضرت روایت شده است. علاوه بر اینها، بخش زیادى از اخبار تاریخى درباره امیرالمؤمنین (ع) و جنگ صفین نیز از آن حضرت نقل شده است‏ (تاریخ الطبرى، ج 3، ص 37، ج 5، صص 176- 197).

* نقل هفتاد هزار حدیث از امام باقر (ع) توسطجابر بن یزید جعفی

همچنین در زمینه اخلاقیات، جملات گهربار و پرمغزى از امام باقر علیه السلام روایت شده است؛ جملات قصارى که در نهایت زیبایى و برخاسته از روح عصمت و کمالات درونى امام است. «بهاءالدین علیاربلی» مورخ و محدث نوشته است که اخبار انبیاء فراوان از امام باقر علیه السلام نقل شده و مردم اخبار مغازى را از ایشان نقل کرده‌‏اند و در احکام و مناسک حج به آنچه ایشان از رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله و سلم) نقل کرده استناد کرده‌‏اند. آنها همچنین اخبارى در تفسیر قرآن از وى نوشته و خاصه و عامه از آن بزرگوار حدیث نقل کرده‏‌اند.

از میان شاگردان برجسته امام باقر (ع) می‌توان به «زرارة بن اعین، معروف بن خربوز، برید بن معاویة عجلى، ابو بصیر اسدى، فضیل بن یسار و محمد بن مسلم» اشاره کرد. محمد بن مسلم می‌گوید: از امام باقر (ع) سی هزار سوال پرسیدم و پاسخ همه سؤالاتم را از ایشان دریافت کردم (المناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 195). جابر بن یزید جعفی نیز هفتاد هزار حدیث از امام باقر (ع) آموخت (شریف قرشی، باقر، حیاة الامام محمد الباقر، دار البلاغة، بیروت، 1413 ق، ج 1، ص 139).