تفکّر از منظر قرآن

«محورهای تفکُّر وتعقُّل»

تأکید و تشویق قرآن کریم به تفکُّر و اندیشیدن به طور مطلق و مبهم صورت نگرفته، بلکه خود محورها و راههایی را مشخّص فرموده و مردم را به تعقّل و تدبُّر در آنها دعوت نموده است.

از دیدگاه قرآن مجید، سه منبع اصلی برای تفکُّر وجود دارد:

1ـ طبیعت : در سراسر قرآن کریم آیات فراوانی هست که آدمیان را به تفکُّر وتعقُّل (و نتیجه‌گیری) در طبیعیات و محسوسات عالم ـ مانند زمین و آسمان و ستارگان و ابر و باد و باران و جمادات و نباتات و حیوانات و غیرهم ـ دعوت کرده است. مثلاً در جایی فرموده: «قُلْ انْظُرُوا ماذَا فِی السَّمواتِ والأرْضِ».18

2ـ تاریخ: آیات بسیاری دیگری از قرآن کریم هستند که بنی‌آدم را به مطالعه تاریخ وسرگذشت پیشینیان فرا می‌خواند وآن را به عنوان یک منبع کسب علم معرفی می‌نماید؛ مثلاً: «قَدْخَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ سُنَن فَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیفَ کانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ».19 از دیدگاه قرآن مجید، تاریخ بشر و تحولات آن برطبق یکسری قوانین و سُننی شکل می‌گیرد که شناخت آنها می‌تواند بحال بشر سودمند و مفید واقع شود. فراخوان عمومی قرآن مبین به دانستن تاریخ، امری است که در یک آزمایشگاه واقعی برتعالیم نبوی صحّه خواهد گذارد.

3ـ ضمیر انسان: قرآن کریم، ضمیر انسان را نیز بعنوان یک منبع ویژه معرفتی می‌شناسد. از دیدگاه این کتاب آسمانی، سراسر خلقت، آیات و علایم و نشانه‌هایی هستند برای کشف حقیقت؛ از جهان خارج از وجود انسان به «آفاق» و از عالَم درون او به «أنْفُس» تعبیر می‌کند و اصطلاح «آفاق و أنفس» از همین‌جا در ادبیات اسلامی ما وارد شده است و خداوند تبارک و تعالی برای «سیر در آفاق و أنفس» دعوتی همگانی دارد: «سَنُرِیهِمْ ءَایاتِنا فِی الآفاقِ وَفِی أنْفُسِهِمْ حَتَّی یتبینُ لَهُمْ أنَّهُ الْحَقُّ».20

«کانت» فیلسوف آلمانی، جمله معروفی دارد که برسنگ قبرش نیز حکّ شده است. او می‌گوید: «دو چیز است که إعجاب انسان را سخت برمی‌انگیزد؛ یکی آسمانی پُرستاره‌ای که بالا سرما قرار گرفته و دیگری وجدان و ضمیری است که در درون ما وجود دارد».