فرهنگ قرآن; انسانی یا عربستانی؟

3 . زبان قرآن

«انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا; ⁽¹⁾ ما انسان را به راه هدایت کردیم یا شکر کننده است یا ناسپاس » .

«ان علیناللهدی; ⁽²⁾ وظیفه ما هدایت است » .

زبان هدایت عمومیت و گستردگی را اقتضا می کند . کتاب هدایت باید برای ارتباط با تمام فرهنگ ها ظرفیت داشته باشد و در حصار تنگ فرهنگ یک دوره محصور نگردد; به عبارت دیگر، لازمه ایمان و وابستگی به قرآن و معارف آن نباید به گرفتار آمدن در فرهنگ عربی - عربستانی معاصر پیامبر انجامد .

اصرار بر پذیرش فرهنگ عربی - عربستانی عرب معاصر ظهور قرآن حتی برای عرب امروز نیز قابل پذیرش نیست . از جمع بندی این سه نکته نتیجه گرفته می شود که قرآن برای همه انسان ها و همه زمان ها است; نمایاننده واپسین دین و جامع ترین آن ها است و به یک فرهنگ و قوم اختصاص ندارد . در سایه قرآن، همه افراد و اقوام با هر درجه ای از رشد و توان، پاسخ سؤالات خود را در راه تحصیل کمال و سعادت حقیقی می یابند .

چرا فرهنگ و اصطلاحات عربستان در قرآن جلوه گر شده است؟!

در پاسخ به این پرسش باید یادآور شد، استفاده از فرهنگ و اصطلاحات مخاطبان مستقیم برای هدایت ضرورت دارد . لازمه هدایتگری ارتباط با مجموعه باورها و رفتار فرد و جامعه و نقادی آن ها است . در سایه همین ارتباط است که برخی از باورها و رفتارها تایید، پاره ای تصحیح و تکمیل و برخی مردود اعلام می شود . هم زبان به کار رفته در ارتباط و هم غالب مسائلی که به آسیب شناسی اندیشه و رفتار مربوط می شود، نتیجه طبیعی چنین ارتباطی است . قرآن کریم در این خصوص می فرماید: «نزل به الروح الامین، علی قلبک لتکون من المنذرین . بلسان عربی مبین; ⁽³⁾ و این قرآن به حقیقت از جانب خدا نازل شده، جبرئیل آن را نازل گردانید و آن را بر قلب تو فرود آورد تا از جمله اعلام خطر کنندگان باشی با زبان عربی و فصیح و آشکار .»

با بهره گیری از زبان عربی در قرآن، فهم و سنجش و راه تعقل قوم پیامبر باز و نیز پرورش روح تقوا و خود نگهداری آن ها ممکن می شود: «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون; ⁽⁴⁾ ما آن را به صورت قرآن عربی نازل کردیم شاید تعقل کنید .»

«قرانا عربیا غیر ذی عوج لعلهم یتقون; ⁽⁵⁾ قرآن عربی است که در آن هیچ ناراستی و حکم ناصواب نیست، باشد که مردم پرهیزگار شوند .»

مسائلی چون «زنده به گور کردن دختران » ⁽⁶⁾ ، «نسی » ⁽⁷⁾ - به تاخیر انداختن ماه های حرام برای ادامه جنگ - ، «ظهار» ⁽⁸⁾ - حرام شدن همسر با عبارت پشت تو چون پشت مادرم می نماید - و «ورود به خانه از پشت خانه » ⁽⁹⁾ در میان عرب جاهلی و معاصر پیامبر اتفاق می افتاد و قرآن که وظیفه خود را هدایت می دانست باید موضع خود را در مورد آن اعلام می کرد . ورود فرهنگ و اصطلاحات خاص عربستان به قرآن در همین راستا توجیه می شود .

همین هدف تربیتی و ظرفیت قوم معاصر در درک و پذیرش آیات الاهی سبب شد قرآن با مکث و درنگ نازل شود . نزول تدریجی قرآن در طول 23 سال رسالت حضرت پیامبر اکرم (ص) نشان می دهد که قرآن مترصد نوآمدهایی در وضع فردی و اجتماعی عرب بود تا در فرصت پیش آمده وظیفه «هدایت » را به انجام رساند: «و قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث و نزلنا تنزیلا; ⁽¹⁰⁾ و قرآنی را جزء جزء بر تو فرستادیم که تو نیز بر امت به تدریج قرائت کنی . این از تنزیلات بزرگ ما است » .

استفاده از تمام ظرفیت های کلامی، باورها، دغدغه ها و دلواپسی ها، علائق، استعاره، تشبیهات و کنایه های عرب معاصر نزول قرآن، از لوازم «هدایت » است; چنانکه خود قرآن بر این مهم تاکید می ورزد: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم; ⁽¹¹⁾ و ما هیچ رسولی در میان قومی نفرستادیم مگر به زبان آن قوم تا بر آن ها معارف و احکام را بیان کند» .

بنابراین، اگر در قرآن مجموعه ای از اصطلاحات، واژه ها، مسائل فکری و رفتاری عربستان ظهور کند، مقتضای طبیعت هدایت و تربیت است و شگفت انگیز نیست .