نخل گردانی ، آیینی در فرهنگ عزاداری حسینی مردم يزد

مراسم نخل‌گردانی از ویژگی‌های منحصر به فرد از ميان مراسم‌ ويژه محرم و عزاداری در استان یزد محسوب می‌شود.

اصلی‌ترین مراکز برگزاری رسم باشکوه نخل‌گردانی در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می‌خورد، از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و ... که در بین این مناطق، بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد، متمرکز است. به گونه‌ای که می‌توان گفت، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین (ع) در آن یافت نشود.

مراسم نخل‌برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد از ميان مراسم‌هاي ويژه محرم و عزاداری در یزد محسوب می‌شود که با همکاری و همدلی اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا و ... برگزار می‌شود. جالب اینکه در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخل‌ها، همیاری و همکاری دارند. آن‌ها حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند.

ایام ماه محرم و صفر از دیرباز نزد ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و دو ماه خاص عزاداری شیعیان جهان به شمار می‌رود. از این رو هر منطقه‌ی برگزاری آن، با آداب و سنن خاصی همراه بوده که در یزد شور برپایی این مراسم آغاز شده است.

تعريف نخل

در ارائه تعریفی جامع و مانع از نخل، باید گفت به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفّه و تابوت محدوده معنایی نخل نامشخص است، ولی با این وجود، تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده است. مطمئنا، نخل در وهله نخست، برای هر شنونده‌ای یادآور و تداعی‌کننده درخت خرما است. شاید مهم‌ترین رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است.

با آن که نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد، آن را به نام این درخت می‌نامند. شاید به علت آن که اصلش از جنوب غربی و بین‌النهرین است. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی، رشادت، زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین (ع) است. همچنین این مراسم بازتابی است از «نقل حکایت واقعه کربلا». از تعاریف دیگر این که نخل، تابوت یا نخل ماتم آرایشی است که بر تابوت مردگان سازند و درخت خرما و نخل در واقع حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمی و رنگارنگ و پارچه‌های قیمتی و آئینه و چراغ و گل و سبزه و .. می‌آرایند و در فرهنگ نظام نخل را این گونه معرفی می‌نمایند: نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه‌های قیمتی و چندین آیینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می‌شود.

عکاس:محمد جواد رهبری

به تعریف دیگر نخل، یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت‌بندی شده است. برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است.

نخل و جايگاه آن در فرهنگ عزاداری مردم يزد

مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی در یزد که در اصطلاح محلی بدان «نقل» نیز گفته می‌شود، بدین صورت است که چند روز پیش از شروع ماه محرم، خادمان حسینیه و اعضای هیئت‌ها، شروع به تزئین و آذین بستن نخل می‌کنند. آذین‌بندی نخل چند روز به طول می‌انجامد. در طول این مدت، خدام، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می‌پردازند. بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان، شیوه‌های آن را از پدر و اجداد خود آموخته‌اند. بدین صورت که یک طرف از بدنه آن را با آئینه‌هایی کوچک و بزرگ آذین می‌بندند که نمایانگر نورافشانی پیکر حضرت امام حسین (ع) در آن است. طرف دیگر نخل تماما روکش پارچه سیاهی دارد که شمايلی از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاه پوش نصب شده است .

سرتاپای آن سر تیز دشنه‌ها یا شمشیرهایی  فرو رفته و آن هم نمودی است از تیرها و زخم‌هایی که بر پیکر سرو مانند حضرتش وارد شده است. در دو طرف دیگر به صورت قرینه، پرده سیاهی آویخته می‌شود که بر روی آن شکل شیر و بدن بی‌سر آغشته به خون نقاشی یا تکه‌دوزی شده است. در حالی‌ که شیر با دهان خود بر آن بدن بوسه می‌زند  یا باقی‌مانده نوک دشنه‌ها و نیزه‌ها را از بدن مطهر خارج می‌کند.

عکاس:امیر محمد زارع زاده

درهنگام نخل‌گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و يا حسین، نخل‌گردانان را هدایت می‌کند. برای برپايی اين مراسم، اطراف حسينيه‌هايی كه برای عزاداری از قبل آماده شده را با پارچه‌های سبز و مشكی سياه‌پوش می‌كنند. «نخل» در اين مراسم، به معنای «تابوت» است و اين نخل، تابوت سيدالشهدا شناخته مي‌شود. دو طرف نخل به صورت مشبک، از چوب ساخته شده و به وسيله چوب‌های ديگر به هم مرتبط هستند.

دو روی نخل با آيينه، تزيين شده است. در يک طرف نخل و در وسط آن، شاخه‌های سرو، بسته می‌شود كه با استفاده‌ از چوب‌های كوچكی در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. اين چوب‌ها كه به طور منظم و مورب در كنار هم چيده شده‌اند، به شكل درخت سرو در آمده است. چوب‌های كنار آن نشان از كثرت تيرهايی است كه بر بدن مبارک آن حضرت اصابت كرده است. اطراف نخل با چراغ‌های رنگارنگ تزيين‌ و پارچه‌های سياه بزرگی نيز بر اندام آن كشيده می‌شود. پس از آن كه بدنه نخل با پارچه سياه پوشانده شد، روی پارچه‌ها را شمشيربندان می‌كنند و بر روی آن صدها شمشير و خنجر برهنه را طوری می‌بندند كه جلو و عقب نخل «آجين شمشير» گشته ‌و هيكل چوبی نخل چنان آراسته می‌شود كه هيبت آن هر بيننده‌ای را به حيرت وا می‌دارد.

هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا است:

•  چوب نخل، به عنوان جنازه سیدالشهدا (ع)
• سیاه‌پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه
•  شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)
•  سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)
•  آینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)
• علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)
• پارچه‌های زینتی که بر نخل می‌بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)
• زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)
• عزادارانی که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع‌کنندگان
• سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع)

در روز عاشورا در ساعت معينی از روز، عمل نخل‌برداری صورت می‌گيرد. بدين صورت که غالب کسانی که می‌خواهند شانه خود را به زير نخل ببرند، مقدار پنبه، پشم، کاه، پارچه يا هر جسم نرم ديگری را داخل دستمال‌های بزرگ پيچيده، آن را به سر يکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام شانه بردن به زير چوب‌های حمال، شانه‌شان آسيبی نبيند و فشار سنگينی نخل را بهتر تحمل نمايند. سپس به دستور شخصی باتجربه و سالمند که عموما از سادات است، افراد به نسبت توانايی‌شان، با پای برهنه، دور تا دور و داخل پايه‌ها و چوب‌های حمال نخل، تقسيم شده، جايگزين مي‌شوند و در زمانی مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر «يا حسين، يا حسين»، مسافت تعيين شده را پيموده و دوباره به جايگاه اوليه نخل باز می‌گردند. البته در زمان فعلی مرسوم شده که سه دور اين حرکت جابه جايی پياپی صورت می‌گيرد؛ لکن نقل قول شده است که در قديم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌اند. (كاظمينی، ۱۳۸۱)

ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، بر روی يکی از چوب‌های نخل، با آويختن شال عزا به گردن، می‌ايستد و با حرکات دست، نخل‌بران را در جابه جايی نخل، هدايت می‌کند؛ در هنگام حرکت نخل، يکی  اذان می‌گويد و ديگری، اشعار حماسی يا ابياتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می‌خواند. دراین مراسم نذری و قربانی نیز صورت می‌گیرد تا پس از ختم مراسم، بين نيازمندان، تقسيم يا با پخت آش گندم از گوشت دام‌های قربانی، مردم را به خوردن آش گندم يا آش حسينی، مهمان می‌کنند.

هرچند امروزه نخل‌هایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می‌شود و فقط در حد سیاه‌پوش کردن و تزئینات ساده بسنده می‌شود. ولی باز، نخل‌بندی و نخل‌گردانی، آئینی با شکوه است که با عظمت خاصی در بین یزدی‌ها برگزار می‌شود.

بعد از نماز ظهر روز عاشورا ده‌ها تن از مردان محل با جامه مشکی، زیر پایه‌های نخل رفته، و آن را با عظمت تمام به حرکت در می‌آورند و چون جنازه‌ای باشکوه، آن را از میان موج جمعیت عزاداران عبور می‌دهند . عزاداران معمولا با پاهای برهنه، نخل را تا مسیری حمل کرده یا آن را سه مرتبه (به نیت سه روز نعش بی‌جان آن حضرت كه در صحرای کربلا قرار داشت) و دور شش ضلعی (به نیت حرم شش گوشه آن امام) به نام «کَلُک» که در وسط حسینیه ساخته شده است، می‌چرخانند.

عکاس: مصطفی دادرس