راهکارهای معرفت امام سجاد (علیه السلام)

مطلع

اختصاص دفتری از فرهنگ کوثر به هر کدام از پیشوایان پاک و آینه داران جلال و جمال الهی، مصوبه ای بود که همزمان با طلوع نشریه در افق مطبوعات کشور، در جمع مسؤولان این کاروان فرهنگی مطرح گردید . تاکنون ویژه نامه هایی مخصوص پیامبر گرامی اسلام، حضرت فاطمه علیها السلام، غدیر، امام علی، امام حسن، امام حسین، امام صادق و امام کاظم علیهم السلام با یاری اهل قلم حوزه مقدس قم انتشار یافته است . گرچه نسبت به ساحت قدس آن بزرگواران باید گفت: «دست ما کوتاه و خرما بر نخیل » و «چه نسبت خاک را با عالم پاک » ولی دلخوشیم که با این ویژه نامه ها آینه خرد و شکسته خود را فراروی آفتاب انوار عترت علیهم السلام بگیریم . این شماره از «نشریه» به زندگی حضرت علی بن الحسین علیه السلام، امام حماسه و عرفان و آزادی اختصاص یافته است . ما اگر بتوانیم محورهای پژوهشی و راهکارهای معرفت این یادگار سیدالشهدا و عصاره عاشورا را در دیدرس شیفتگان آن بزرگوار قرار دهیم، خدای را شاکریم و شفاعت آن «زین المجتهدین » را امید می بریم.

۱) چرا امام، «سجاد» لقب یافت؟

جابر جعفی از حضرت باقرالعلوم علیه السلام بازگو می کند که فرمود:
- پدرم، هیچ یک از نعمت های الهی را یاد نمی کرد، مگر آنکه سر به سجده می نهاد .
- هیچ حادثه ناگواری از او رد نمی شد، جز آنکه سجده می کرد .
- هیچ نیرنگ حیله گری از او دفع نمی گردید، مگر آنکه سر به سجده می نهاد .
- از هیچ نماز واجبی فراغت نمی یافت، مگر اینکه به سجود می رفت .
- هرگز موفق به اصلاح و آشتی بین دو نفر نمی شد، جز آنکه سجده شکر به جای می آورد .
- نشانه های سجود در تمام اندام سجده اش آشکار بود . از این رو ایشان را «سجاد» نامیدند . (۱)

۲) نقش نگین انگشتر امام

در آن عصر مهم ترین جمله و شعار خویش را در نگین انگشتری حک و مواضع خود را از این راه به همگان اعلام می کردند . در زمینه نقش نگین حضرت سجاد علیه السلام، آذین عابدان همه تاریخ، سه جمله در روایات معصومین علیهم السلام آمده است:
- امام باقر علیه السلام فرموده است:
نقش نگین انگشتر پدرم، عبارت «العزة لله » بود . (۲)
و این، چه زیباست در عصری که نماینده یزید از همه مردم مدینه به عنوان «برده یزید» و غلام و کنیز او پیمان بیعت می گیرد، و هرکس بیعت نکند، بدون محاکمه اعدام می شود، امام با شعار «عزت از آن خداست » ، اقتدار دروغین آنان را درهم می شکند .
- امام کاظم علیه السلام فرموده است:
بر نگین انگشتر پدرم این جمله نگارش یافته بود:
«خزی و شقی قاتل الحسین بن علی (۳) ؛ رسوا و بدبخت است آنکه حسین بن علی علیه السلام را کشت .»
این اعلام موضع در شرایطی است که می خواهند جریان کربلا برای همیشه فراموش شود و یزید و امویان تبرئه گردند و عاشورا، خطای ماموران جزء قلمداد گردد .
- امام صادق علیه السلام می فرماید:
نقش نگین علی بن الحسین علیه السلام عبارت «الحمد لله العلی العظیم » بود . (۴)
البته این احادیث با هم ناسازگار نیست، زیرا حضرت انگشترهای متعددی داشته و در هر شرایط، شعار مناسب آن روز را بر نگین انگشتر خویش حک فرموده است .

۳) حوادث مهم عصر امام

مهم ترین حوادث سیاسی، اجتماعی عصر آن بزرگوار عبارت است از:
۱ . قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی .
۲ . قیام مدینه به رهبری عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه (واقعه حره) .
۳ . سنگباران و آتشباران کعبه معظمه توسط نظامیان یزید .
۴ . قیام مختار بن ابی عبیده ثقفی .
۵ . حکومت عبدالله بن زبیر در مکه .
۶ . حکومت مروانیان در شام .
۷ . قیام خوارج و عبدالرحمن بن محمد بن اشعث، علیه حجاج در سال های ۸۱ تا ۸۳ ه .
در تحلیل مواضع و رفتار و گفتار آن بزرگوار، شناخت کم و کیف این حوادث نقش مؤثری خواهد داشت .

۴) مهم ترین اقدامات امام علیه السلام

۱ . تداوم بخشی و تفسیر درست حادثه عاشورا و جلوگیری از تحریف آن .
۲ . پرورش رهبر آینده امت اسلامی حضرت باقرالعلوم علیه السلام و فرزندانی همچون: عبدالله باهر و زید شهید و مجاهد، اسوه آمران به معروف .
۳ . نشر معارف قرآن و فرهنگ اسلام در قالب دعا و نیایش .
۴ . نظارت و هدایت اندیشمندان و فقها و قرای جامعه اسلامی .
۵ . حمایت سیاسی، مادی و معنوی از بردگان به عنوان مظلوم ترین گروههای اجتماعی و تلاش برای هدایت و آزادی آنان .

۵) سفرهای امام زین العابدین علیه السلام

۱ . سفر جهادی، تبلیغی از مدینه به مکه و کربلا تا بازگشت دوباره به شهر پیامبر همراه با بانوان حرم حسینی .
۲ . سفرهای عبادی، زیارتی و تربیتی به همراه کاروان های حج از مدینه و احیانا از کوفه برای حج و عمره .
۳ . سفر تحمیلی و بازداشت گونه در عهد عبدالملک بن مروان که آن بزرگوار را به قصد ارعاب و تهدید از مدینه به دمشق بردند .
۴ . سفر زیارتی، تربیتی به کوفه و نجف و آموزش روش زیارت امیرالمؤمنین و امام حسین علیهما السلام از جمله تعلیم دعای عمیق و عرفانی به ابوحمزه ثمالی و شاید بتوان گفت بنیانگذاری حوزه علمی نجف . (۵)

۶) پاسداری از مقام نبوت

امام سجاد علیه السلام در غالب دعاهای صحیفه سجادیه مکرر، قبل و یا بعد از هرگونه درخواست از خدای متعال، به حمد و ثنای الهی می پردازد و بر پیامبر و آل آن بزرگوار صلوات می فرستد و شیوه دعا کردن را آموزش می دهد و حرمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را پاس می دارد ولی هرگز رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و ارتباط نسبی خویش با آن بزرگوار را راه دستیابی به امکانات دنیوی قرار نداده است . صاحب کشف الغمه در ج ۲، ص ۹۳، این عبارت را از آن امام همام نقل کرده است:
«ما اکلت بقرابتی من رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شیئا قط؛ هرگز به دلیل خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چیزی نخورده ام .»

۷) ایثارگر بزرگ

امام باقر علیه السلام فرموده است که پدرش حضرت علی بن الحسین علیه السلام دوبار کل دارایی خود را با خدا قسمت کرد: (۶)
همان بزرگوار فرموده است که امام سجاد علیه السلام شبها انبان بزرگی از نان بر پشت می نهاد و به نیازمندان صدقه می داد . ابوحمزه ثمالی و سفیان ثوری هردو نقل کرده اند که آن بزرگوار می فرمود:
«ان صدقة السر تطفی ء غضب الرب (۷) ؛ به راستی صدقه پنهانی خشم پروردگار را فرومی نشاند .» پس از شهادت امام سجاد علیه السلام معلوم شد آن بزرگوار مخارج صد خانواده نیازمند را بر عهده داشته است . (۸)

۸) امام آزادی بخش

محقق گرامی، عبدالعزیز سید الاهل نوشته است: امام چهارم بدون آنکه نیازی به نیروی کار بردگان داشته باشد، آنها را می خرید و آزاد می کرد . و برخی گفته اند: امام چهارم هزار برده را در راه خدا آزاد کرد . (۹) بردگانی که از این موضوع اطلاع داشتند، همواره خود را در معرض دید امام سجاد علیه السلام قرار می دادند تا شاید حضرت، آنان را خریداری و آزاد کند . و آن بزرگوار، هر ماه و هر روز به آزاد کردن بردگان خویش می پرداخت به طوری که لشکری از بردگان آزاد شده (شامل مرد و زن) پدید آمد . همگی موالی و آزادشدگان آن بزرگوار بودند .

۹) خفقان حاکم بر عصر امام

۱ . خود آن بزرگوار فرموده است: تعداد دوستان واقعی ما در مکه و مدینه به بیش از بیست نفر نمی رسد . (۱۰)
۲ . یک روز به آن بزرگوار گفتند: حال شما چطور است؟ فرمود: همه اهل اسلام به برکت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به آرامش و امنیت رسیدند ولی ما به دلیل انتساب به آن بزرگوار، در حال ترس و وحشت زندگی می کنیم . (۱۱)
۳ . حجاج بن یوسف (قاتل سعید بن جبیر و قنبر، غلام با وفای مولا) که از خونریزی لذت می برد، یکصد و بیست هزار نفر را در عراق کشت . پس از مرگ وی در زندان هایش پنجاه هزار مرد و سی هزار زن به صورت مختلط زندانی بودند، در زندان هایی که سقف نداشت . و حجاج از سوی عبدالملک بن مروان از سال ۷۵ تا ۹۵ ه . حاکم تام الاختیار عراق، فارس، کرمان، سیستان، خراسان، عمان، یمن، موصل، حلوان، مدائن، بلاد ارمنیة، آذربایجان، اران، حوران، ماهین، ری و اصفهان بود . (۱۲)

۱۰) شاگردان برجسته

شیخ طوسی در کتاب رجال خویش، ص ۸۱، یکصد و هفتاد نفر از شاگردان و یاران حضرت سجاد علیه السلام را نام برده است که نام برخی از آنان بدین شرح است:
۱ . سعید بن مسیب
۲ . ابوحمزه ثمالی (ثابت بن دینار)
۳ . سعید بن جبیر
۴ . ابوخالد کابلی
۵ . یحیی بن ام طویل، که حجاج بن یوسف ثقفی او را در شهر واسط عراق شهید کرد . (۱۳)
۶ . فرزدق، معروف به ابوفراس شاعر
۷ . طاووس یمانی
۸ . حماد بن حبیب عطار کوفی
۹ . زرارة بن اعین شیبانی
۱۰ . حبابه والبیه
۱۱ . جابر بن عبدالله انصاری
۱۲ . محمد بن جبیر بن مطعم
۱۳ . فرات بن احنف
۱۴ . سعید بن جبهان کنانی، مولی ام هانی
۱۵ . قاسم بن عوف
۱۶ . اسماعیل بن عبدالله بن جعفر .

۱۱) حاکمان عصر

در عصر امام سجاد علیه السلام پنج زمامدار قدرت را به دست گرفتند که اسامی آنان چنین است:
۱ . یزید
(چهل روز یا سه ماه هم معاویة بن یزید)
۲ . عبدالله بن زبیر
۳ . مروان بن حکم
۴ . عبدالملک بن مروان
۵ . ولید بن عبدالملک، که در عصر وی برادرش هشام بن عبدالملک آن بزرگوار را مسموم کرد .
در تحلیل گفتار و مواضع امام چهارم باید فضای سیاسی، اجتماعی عصر این زمامداران مورد توجه قرار گیرد .

۱۲) بهترین اثر فارسی

تا آنجا که صاحب این قلم به تفحص پرداخت، در زمینه شناخت حضرت سجاد علیه السلام کارهای خوب و مفیدی به زبان فارسی منتشر شده و هرکدام از جهاتی ارزشمند است . اگرچه نسبت به وظیفه ای که بر عهده اندیشمندان امت اسلامی است، کار بسیار اندک و ناقص است؛ ولی جامع ترین و بهترین اثر به زبان فارسی، کتاب «امام سجاد علیه السلام؛ جمال نیایشگران » ، تحقیق گروه تاریخ بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی و نگارش جناب آقای احمد ترابی است . گرچه هنوز و تا قیام قیامت در سطوح گوناگون و به زبان های مختلف و در قالب های متنوع آثار جدیدی درباره آن بزرگوار باید تولید و منتشر گردد .

۱۳) آثار برتر عربی درباره امام

حدود ده سال قبل (سال ۱۹۹۳ م). مسابقه ای علمی - فکری درباره امام سجاد علیه السلام توسط مؤسسه آل البیت، شاخه بیروت، برگزار شد و نویسندگان و محققان را برای نگارش بهترین اثر در زندگی این امام بزرگوار فراخواند .
پس از پایان مهلت مسابقه، بیست و چهار اثر علمی از سراسر جهان به مؤسسه رسید که اسامی آثار و نویسندگان آن بدین شرح است:
۱ . جهاد الامام زین العابدین، سید محمدرضا الحسینی الجلالی
۲ . الصحیفة السجادیه خصائصها و مضامینها، دکتر شلتاغ عبود
۳ . الامام زین العابدین، عنقود مرصع، استاد سلیمان کتانی
۴ . امامة علی بن الحسین دراسة و تحلیل، استاد محمود محمد کلوت
۵ . فی رحاب سیاسة الامام زین العابدین، شیخ محمود بغدادی
۶ . الحیاة السیاسیة للامام السجاد، شیخ نوری حاتم
۷ . ضفة النور، استاد عبدالمجید فرج الله
۸ . الامام السجاد امتداد النبوة فی حرکیة الرسالة، استاد نبیل علی صالح
۹ . الامام علی بن الحسین من المهد الی اللحد، استاد عدی محمد احمد
۱۰ . الامام السجاد جهاد و امجاد، دکتر حسین حاج حسن
۱۱ . ترجمة الامام السجاد فی کتاب تاریخ دمشق لابن عساکر، تحقیق شیخ محمدباقر محمودی
۱۲ . حیاة الامام زین العابدین، شیخ یاسین محمد عمار
۱۳ . قرائة فی حیاة الامام السجاد، نوری نعمة البطاط
۱۴ . وصی الرسول الرابع امام علی بن الحسین السجاد، عصره و حیاته، شیخ احمد علی رجب
۱۵ . هیبة الحق، استاد عبدالزهره رکابی
۱۶ . الامام زین العابدین فی شعرالقدماء و المعاصرین، استاد اسماعیل خفاف
۱۷ . آفاق قرآنیة فی فکر الامام زین العابدین، شیخ طالب سنجری
۱۸ . دیوان الامام السجاد، سید مجیب الرفیعی
۱۹ . الامام السجاد قدوة العباد و ارباب السیاسة، ابوصلاح نطفر
۲۰ . ومضات من حیاة الامام زین العابدین، محمد حاجی
۲۱ . شرح الصحیفة السجادیة، للمیرزا محمد بن محمد رضا مشهدی، تحقیق شیخ محمد رضا آل صادق
۲۲ . فی رحاب امیرالعابدین و زین الساجدین، دکتر عارف ثامر
۲۳ . عبرات المحبین عن الامام زین العابدین، صاحب الباقر
۲۴ . سیرة و مسیرة الامام زین العابدین، علی سعید
در این مسابقه علمی، بر اساس داوری چهار استاد مسؤول بررسی کتاب های رسیده (دکتر محمد کاظم مکی، دکتر یحیی شامی، دکتر سمیر سلیمان و استاد حامد الخفاف)، آثار محققان ذیل:
- سید محمد رضا حسینی جلالی،
- دکتر شلتاغ عبود،
- استاد سلیمان کتانی
رتبه های اول تا سوم را به دست آوردند . (۱۴)

۱۴) ترجمه های صحیفه

هم اکنون ترجمه های متعددی به فارسی از صحیفه سجادیه در بازار نشر وجود دارد که برای کمک به خوانندگان نشریه، نام تعدادی از ترجمه ها را بدون داوری و رعایت ترتیب، تقدیم می داریم:
۱ . ترجمه مرحوم سید علی نقی فیض الاسلام
۲ . ترجمه صدرالدین بلاغی
۳ . ترجمه جواد فاضل لاهیجی
۴ . ترجمه حسین عماد زاده
۵ . ترجمه حسین انصاریان
۶ . ترجمه ابوالحسن شعرانی
۷ . ترجمه الهی قمشه ای
۸ . ترجمه محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی
۹ . ترجمه علی شیروانی
۱۰ . ترجمه سید جعفر حسینی
۱۱ . ترجمه علی رضا رجالی
۱۲ . ترجمه عقیقی بخشایشی
۱۳ . ترجمه محمد مهدی فولادوند
۱۴ . ترجمه و شرح سید احمد فهری
۱۵ . ترجمه اسدالله مبشری
۱۶ . ترجمه عبدالمحمد آیتی .
جا دارد نهادهای فرهنگی و حوزه های علوم دینی، که جریان هایی مثل کتاب سال ولایت و کتاب سال حوزه را مدیریت می کنند، ضمن احترام به زحمات تمام نویسندگان و مترجمان، تعدادی از ترجمه های نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و دیگر آثار معصومین علیهم السلام را در یک نظام داوری عادلانه و شایسته به مردم معرفی کنند و ناشران متدین و آگاه نیز نسبت به چاپ و نشر آن با قیمت مناسب و در شمارگان مطلوب اقدام کنند .
و البته این امور بدون تقویت روح اخلاص، ساماندهی امور حوزه و هماهنگی دولت و ملت، امکان پذیر نیست .

محمود مهدی پور

پی نوشت ها :

-------------------------------------
۱ . علل الشرایع، ص ۸۸ .
۲ . قرب الاسناد، ص ۷؛ بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۷ .
۳ . بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۵ .
۴ . اصول کافی، ج ۶، ص ۴۷۳ .
۵ . پیشوای چهارم، ص ۲۳؛ امام سجاد (ع) ؛ جمال نیایشگران، ص ۱۸۰ .
۶ . کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۰۰، پاورقی سیدهاشم رسولی .
۷ . بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۹۰ .
۸ . همان، ص ۸۸ .
۹ . کشف الغمه، ج ۲، ص ۷۷ .
۱۰ . الغارات، ص ۵۷۳ .
۱۱ . کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۰۷ .
۱۲ . بر امام سجاد و امام باقر چه گذشت؟ ، ص ۸۳ .
۱۳ . تاریخ الائمه، مطبوع ضمن مجموعه نفیسه، ص ۳۲ .
۱۴ . جهاد الامام السجاد (ع)، سید محمدرضا حسینی جلالی، ص ۳۰۳ .

منبع: نشریه فرهنگ كوثر، بهار ۱۳۸۲، شماره ۵۷