حمزه سید الشهدا عموی گرامی پیامبر

حضرت حمزه از دید گاه قرآن

در قرآن مجید چون به آیاتی مانند آیه شریفه وَالَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّه‏ِ وَالَّذِینَ آوَوا وَنَصَرُوا أُوْلَئِکَ هُمْ الْمُؤْمِنُونَ حَقّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ(5) می‏رسیم، حمزة بن عبدالمطلب را در رأس این مؤمنان حقیقی مشاهده می‏کنیم:
ایمان آوردن در وضعیت سخت، یاری کردن و پناه دادن به رسول خدا در مقابل دشمنان، آنگاه که همه مشرکان و دشمنان بر علیه او بسیج شده بودند.
و باز چون به آیه شریفه لاَ یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنْ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا...(6) می‏رسیم حضرت حمزه را در اوّل این صف از مؤمنان می‏بینیم که قبل از فتح، جان خویش را در طبق اخلاص گذاشت و با دشمنان به قتال و جهاد پرداخت و به خیل اوّلین شهدای اسلام پیوست؛ قتال و شهادتی که با مثله و قطعه قطعه شدن اعضای بدنش توأم گشت و علفهای بیابان بر پیکر خونینش کفن گردید.
و آیات متعدد دیگری که سیدالشهدا، حمزه علیه‏السلام مصداق روشن و نمودار بارزی از این آیات است.
ولی در قرآن مجید آیات متعدد دیگری وجود دارد که طبق نظر مفسران و محدثان و بر اساس مضمون روایات از ائمه هدی علیهم‏السلام بخصوص درباره حضرت حمزه سیدالشهدا نازل شده و خداوند سبحان در این سند آسمانی و از طریق وحی بر ایمان و پایداری او در دفاع از اسلام مهر تأیید زده و استقبال او از شهادت در راه خدا را ستوده است که در این زمینه به نقل شش آیه بسنده می‏کنیم:
1 ـ هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیَابٌ مِنْ نَارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمْ الْحَمِیمُ(7)
«اینان دو گروهند که در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند، کسانی که کافر شدند، لباسهایی از آتش برای آنها بریده شده و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته می‏شود.»
در صحیح بخاری(8) و صحیح مسلم(9) و سنن ترمذی(10) و ابن ماجه(11) و منابع دیگر از اهل سنت و شیعه(12) آمده که حضرت ابوذر رحمه‏الله فرموده است: این آیه در باره دو گروه؛ گروهی حامیو مدافع سرسخت اسلام و گروه دیگر دشمن کینه‏توز و سرسخت اسلام نازل گردیده است. گروه اوّل امیرمؤمنان و حمزه و عبیده(13) و گروه دوم ولید، عتبه و شیبه از سران قریش می‏باشند که در جنگ بدر مقابل هم قرار گرفتند.
در تفسیر فرات کوفی نزول آیه شریفه را از طریق سُدیّ از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل و اضافه می‏کند که رسول خدا پس از نزول این آیه فرموده است:
«هؤلاءِ الثلاثة یَوم القیامة کواسطة القلادة فِی الْمُؤمنین و هؤلاءِ الثلاثة کَواسطة القلادة فی الکفّار.»(14)
«در روز قیامت این سه تن در میان مؤمنان همانند مهره درشت گردن‏بند خواهند درخشید، همانگونه که این سه تن دیگر در میان کفّار و مشرکین مانند مهره درشت گردن‏بند خواهند بود.»
2ـ مِنْ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّه‏َ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً.(15)
«در میان مؤمنان مردانی هستندکه بر عهدی‏که با خدا بسته‏اند، صادقانه ایستاده‏اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند) و گروهی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند.»
در تفسیر قمی ابن ابی‏الجارود از امام باقر علیه‏السلام نقل می‏کند که این آیه در باره حمزه و جعفر وعلی علیهم‏السلام نازل گردیده است. منظور از «مَنْ قَضَی نَحْبَهُ»حمزه و جعفر و منظور از «مَنْ یَنْتَظِر»علی‏بن ابی‏طالب است.(16)
ابن حجر مکی نقل می‏کند امیرمؤمنان علیه‏السلام در کوفه بر فراز منبر بود که از ایشان درباره این آیه پرسیدند. حضرت فرمود: «أللّهمَّ غُفْرا» این آیه در باره من و عمویم حمزه و پسرعمویم عُبیده نازل شده است که عبیده در بدر و حمزه در اُحد به شهادت رسیدند و اما من منتظر شقی‏ترین این امّتم تا محاسنم را از خون سرم خضاب کند. این پیمانی است که حبیبم ابوالقاسم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از آن خبر داده است.(17)
3 ـ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الاْءَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ.(18)
«آیا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‏اند، همچون مفسدان در زمین قرار دهیم یا پرهیزکاران را همچون کافران؟!»
در تفسیر فرات کوفی از ابن عباس نقل می‏کند که این آیه در باره سه تن از مؤمنان متقی که عمل صالح انجام داده بودند؛ علی‏بن ابی‏طالب وحمزه و عبیده و سه نفر مشرک مفسد؛عتبه و شیبه و ولیدبن عتبه نازل گردیده است. ابن عباس اضافه می‏کند این دو گروه بودند که در جنگ بدر با هم به مبارزه برخاستند؛ علی علیه‏السلامولید را کشت،حمزهعتبه را و عبیدهشیبه را.(19)
4 ـ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‏َ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ(20)
«ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.»
مرحوم طبرسی در باره مصداق «صادقین» که در پایان آیه شریفه آمده است، چند احتمال ذکر نموده و می‏گوید: و گفته شده است که منظور از صادقین در این آیه همان افرادی است که خداوند در آیه دیگر از آنها یاد کرده و فرموده است: رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّه‏َ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ... یعنی حمزة‏بن عبدالمطلب و جعفربن ابی‏طالب و «وَ مِنْهُم مَنْ یَنْتَظِرُ» یعنی علی‏بن ابی‏طالب علیه‏السلام .(21)

5 ـ وَمَنْ یُطِعْ اللّه‏َ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّه‏ُ عَلَیْهِمْ مِنْ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُوْلَئِکَ رَفِیقا.(22)
«و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند (در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان، و آنها رفیق‏های خوبی هستند.»
شیخ طوسی از انس‏بن مالک نقل می‏کند که روزی با رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نماز صبح را بجای آوردیم، آن حضرت پس از نماز رو به ما نشست، من عرض کردم: ای فرستاده خدا، اگر صلاح بدانید تفسیر این آیه وَمَنْ یُطِعْ اللّه‏َ... را بیان کنید. پیامبر فرمود: مصداق «نبِیِّینَ»من هستم و مصداق «صِدِّیقِینَ» برادرم علی است و مصداق «شهداء» عمویم حمزه و اما مصداق«صالحان» دخترم فاطمه و دو فرزندش حسن و حسین می‏باشند.(23)
6 ـ مَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ اللّه‏ِ فَإِنَّ أَجَلَ اللّه‏ِ لاَآتٍ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ....(24)
«کسانی که امید به دیدار و لقای پروردگار و رستاخیز دارند، (در اطاعت او می‏کوشند) زیرا سر آمدی‏که خدا تعیین کرده، فرا می‏رسد. و کسی که (در راه خدا) جهاد و تلاش می‏کند برای خود جهاد می‏کند.»
حسین‏بن سعید از ابن عباس نقل می‏کند که این آیه در باره بنی‏هاشم نازل گردیده که از آنها است حمزة‏بن عبدالمطلب و عبیدة بن حارث. ابن عباس می‏افزاید: درباره آنها این آیه نیز نازل گردیده است؛ وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ...(25)
.................................................. ...............................................
پی نوستها
5 ـ «وآنان که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند و آنها که پناه دادند و یاری نمودند، آنان مؤمنان حقیقی‏اند، برای آنها آموزش «رحمت خدا» و روزی شایسته‏ای است.» انفال: 74
6 ـ «کسانی که قبل از پیروزی انفاق کردند و جنگیدند با کسانی که بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد کردند، یکسان نیستند، آنها بلند مقام‏تر از کسانی هستند که بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد کردند.» حدید: 10
7 ـ حجّ : 19
8 ـ ج4، تفسیر سوره حج
9 ـ به تفسیر الدر المنثور و المیزان، تفسیر سوره حج مراجعه شود.
10 ـ همان.
11 ـ همان.
12 ـ همان.
13 ـ عبیدة‏بن حرث بن عبدالمطلب، پسر عموی رسول خدا است. او از شجاعان عرب و از مدافعان اسلام بود که در جنگ بدر به شهادت رسید.
14 ـ تفسیر فرات کوفی، ص271
15 ـ احزاب : 23
16 ـ تفسیر قمی، ج2، ص188
17 ـ صوائق محرقه، ص80
18 ـ ص : 28
19 ـ تفسیر فرات کوفی، ص359، چاپ سال 1410 ه . تهران.
20 ـ توبه : 119
21 ـ مجمع البیان، ج3، ص81، چاپ صیدا.
22 ـ نساء : 69
23 ـ کنزالفوائد، به نقل بحارالأنوار، ج24، ص31
24 ـ عنکبوت : 5 و 6
25 ـ تفسیر فرات کوفی.
26 ـ «قالت یا رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هو سیّد الشهداء الذین قُتِلوا معه؟ قال بل سید شهداء الأوّلین و الآخرین، ما خلا الأنبیاء و الأوصیاء». مشروح و متن این حدیث را در اکمال‏الدین، ج1، صص 264 ـ 263، چاپ دارالکتب الاسلامیه ملاحظه کنید.
27 ـ «نحن بنو عبدالمطلب سادة أهل الجنة، رسول‏اللّه‏ و حمزة سیدالشهداء ...». امالی صدوق، مجلس هفتاد و دوم.
28 ـ امالی صدوق، مجلس هشتاد و دوّم، عمده ابن عقدة 281
29 ـ کافی کتاب العقیقة باب الأسما و الکنی.
30 ـ خصال باب الأربعة.
31 ـ اصابة، ج1، ص354
32 ـ تفسیر امام حسن عسکری، ص176، چاپ 1314
33 ـ بصائر الدرجات، ص34؛ بحارالأنوار، ج27، ص7
34 ـ شرح نهج البلاغه، ج19، ص61
35 ـ انبیاء: