آن گاه كه علی علیه السلام به خلافت رسید، علاوه بر جنگهای رو در رو، شایعات و تهمتها، آغاز شد. و كم كم به این نتیجه رسیدند كه حذف فیزیكی امامان علیهم السلام و به شهادت رساندن آنان را در دستور كار قرار دهند تا شاید بتوانند نور آنها را خاموش و عظمت آنان را محو كنند، ولی با عنایت خداوندی موفق نشدند؛ با اینكه تمام یازده امام علیهم السلام را یا با شمشیر و یا با سمّ به شهادت رساندند، ولی با این حال همچنان محبت اهل بیت علیهم السلام بیشتر و شعله ورتر گردید و شیعیان هر روز رو به فزونی نهادند. كم كم تلاشهای آنها رنگ تازه یافت و در طرح جدید انهدام و نابودی بارگاه های امامان معصوم علیهم السلام را برنامه ریزی كردند.
اولین بار این نقشه توسط متوكل خبیث ترین خلیف،ه عباسی به اجرا درآمد. او هفده بار قبر امام حسین علیه السلام را با خاك یكسان كرد. (1) ولی مردم و شیعیان هر بار بهتر از گذشته آن را آباد كردند. بعد از او وهابیان كج اندیش و منحرف و ساخته دست استعمار پیر انگلیس به تخریب بارگاه و قبور ائمه بقیع علیهم السلام و برخی صحابه پرداختند. هر چند تاكنون موفق شده اند از ساخت مجدد آن جلوگیری كنند، اما به یقین بدانند كه همان قبرهای با خاك یكسان شده، دلهای بی شماری را به سوی خود جذب كرده و باعث سازندگی و آمادگی بیشتر آنها شده است.
در ایام حج و عمره تعداد بی شماری از زائران شیعه و اهل سنت به گرد قبور ائمه بقیع علیهم السلام شمع گونه گریه می كنند و محو عظمت انوار امامان می شوند. این متحجران و بدتر از خوارج به كربلا نیز حمله كردند و اشیاء و اموال موجود در حرمین را به تاراج بردند، ولی موفق به تخریب آن نگشتند، ولكن هرگز از این ایده پلید دست نكشیدند.
تلاشهای مذبوحانه منحرفان ادامه یافت تا زمانی كه در حرم ثامن الحجج، حضرت علی بن موسی الرضاعلیهما السلام بمب گذاری كردند و با تخریب بخشی از آن عده ای را به شهادت رساندند. همچنین در روز عاشورای سال گذشته در كربلا بمب گذاری و عده ای را مظلومانه شهید كردند تا اینكه در تاریخ 3/12/1384 ش برابر با 23 محرم 1427 ق همین متحجران با كمك اشغالگران عراق به تخریب گنبد و بارگاه حرم امام هادی و امام عسكری علیهما السلام دست زدند و دل شیعیان، بلكه مسلمانان جهان را داغدار ساختند. اینها همانهایی هستند كه اگر قدرت یابند، تمام مراكز عبادت را نابود خواهند كرد؛ چرا كه فقط با ائمه معصومین علیهم السلام و شیعیان دشمنی ندارند، بلكه با خداوند سر جنگ دارند؛ غافل از آنكه خداوند همیشه كسانی را دارد كه از مراكز عبادت نگه داری و در صورت نیاز تعمیر و آباد كنند.
قرآن كریم می فرماید: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یذْكَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ كَثیراً وَ لَینْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ ینْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِی عَزیزٌ»؛ (2) «و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نكند، صومعه ها و دیرها و معابد یهود و نصاری و مساجدی كه نام خدا در آن بسیار برده می شود، ویران می گردد و خداوند كسانی را كه یاری او كنند [و از آیینش دفاع نمایند] یاری می كند. خداوند قوی و شكست ناپذیر است.»
و این نكته را نیز این نابخردان بدانند كه اراده الهی بر این قرار گرفته است كه نام اهل بیت علیهم السلام را زنده كند و خانه های آنها و حرمهایشان را محبوب مسلمانان و شهره جهان سازد؛ چرا كه قرآن كریم می فرماید: «فی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ یسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الآْصالِ»؛ (3) « [این چراغ پرفروغ] در خانه هایی قرار دارد كه خداوند اذن فرموده كه آنها رفعت یابند؛ خانه هایی كه نام خدا در آنها برده می شود و صبح و شام در آنها تسبیح او می گویند.»
آری رفعت و بلند مرتبگی امامان علیهم السلام و محبوبیت آنها در میان قلبها امری است الهی و آسمانی.
اربلی در كشف الغمة نقل كرده است كه مستنصر خلیفه عباسی، سالی جهت زیارت قبور اجداد خود [و تفریح] به سامرا رفت. ابتدا به زیارت عسكریین علیهما السلام مشرف گردید و سپس به مقبره خلفاء عباسی رفت. دید آنجا خراب گردیده است و پرندگان [و حیوانات] قبور خلفاء را آلوده كرده اند.
از این مسئله متأثر شد. یكی از همراهان گفت: قدرت و ثروت در دست توست و خلیفه مسلمین تو هستی، دستور ده كه قبور پدرانت را مرتب كنند! همچنان كه قبور این علویین را مشاهده می كنی كه دارای صحن و بارگاه و فرش و چراغ و خدمه و زوار می باشند. مُستنصر گفت: این امری است الهی و به زور نمی توان مردم را واداشت كه به زیارت قبور پدران من بیایند و اگر هم اجبار كنم، پذیرفته نیست. (4)
آنچه پیش رو دارید، مروری اجمالی و سیری گذرا است بر ساخت و تعمیر و تخریب بارگاه عسكریین علیهما السلام.
نقطه آغاز
«عَمَرُوا بِاَطْرَافِ الْبِلَادِ مَقَابِراً // اِذْ خَرِبُوا مِنْ یثْرِبَ اَوطَاناً
قَوْمٌ لَهُمْ فِی كُلِّ اَرْضٍ مَشْهَدٌ // لَا بَلْ لَهُمْ فی كُلِّ قَلْبٍ مَشْهَدٌ؛
[برای آل محمد] در گوشه و كنار شهرها قبوری بنا كردند، در حالی كه خانه های آنها در یثرب (مدینه) خراب گردید. اینها كسانی هستند كه در هر زمینی مشهد و مضجعی دارند، بلكه برای آنان در هر دلی آرامگاه و مشهدی است.»
زمانی كه حضرت امام علی النقی علیه السلام در سامراء رحلت فرمود، او را در خانه مسكونی اش دفن كردند و از همان زمان این خانه مهبط و محل نزول ملائكه و مورد توجه دوستان و شیعیان اهل بیت علیهم السلام قرار گرفت و بعد از شهادت امام حسن عسكری علیه السلام، او را نیز پشت سر پدر بزرگوارش دفن كردند و همچنین قبر حكیمه خاتون و نرجس خاتون علیها السلام مادر امام زمان علیه السلام نیز در آنجا قرار دارد.
در آن دوره، دوستان و شیعیان جهت زیارت قبور منور، گاهی داخل منزل می رفتند و اگر موفق نمی شدند، از داخل كوچه مقابل پنجره ای كه به سمت قبور باز بود، زیارت می كردند و گاه در مسجد مقابل كه اكنون رواق پشت سر مطهر امامین علیهما السلام شده است، نماز زیارت می خواندند.
این وضع در دوره آبادی و عظمت شهر سامراء و همچنین زمانی كه شهر تخریب شده بود، ادامه داشت. با اینكه خیلی از معاندین و منافقین تلاش كردند كه آثار امامین علیهما السلام را از بین ببرند، ولی با تلاش و سعی دوستان و شیعیان نه تنها آن آثار از بین نرفت كه روز به روز بر عظمت و جلای سامراء افزوده گشت و تغییرات مهمی در طول تاریخ در شهر و نسبت به مرقد دو امام علیهما السلام رخ داد كه خلاصه آن از این قرار است:
1. عمارت اولیه مرقد عسكریین علیهما السلام به صورت خانه مسكونی امام هادی علیه السلام بوده است كه برای راحتی زائران پنجره ای به سمت بازار باز شد و این حالت تا پنجاه و هشت سال (از سال 260 تا 318 ق) كه همزمان با دوران غیبت صغرای حضرت مهدی علیه السلام بود، ادامه داشت.
2. دومین تحول و تغییرات توسط ناصر الدوله از آل حمدان (5) انجام گرفت. وی اولین كسی بود كه قبه بر قب ر مطهر عسكریین علیهما السلام بنا نهاد و بر ضریح مطهر پرده كشید.
3. در سالهای 335 - 337 ق تعمیراتی در حرم توسط معزّ الدوله دیلمی (6) صورت گرفت، به این شرح: پر كردن حوض آبی كه در سرداب مطهر قرار داشت، تهیه ضریح چوبی جهت قبور منور و ساختن بارگاه برای قبور مطهر. این پادشاه خدمات فراوانی نسبت به اهل بیت علیهم السلام نموده است، از جمله اینكه در عاشورای 352 ق دستور داد كه شیعیان، شهر بغداد را تعطیل عمومی كنند و علَمها نصب نمایند و علناً دستور داد عید غدیر را در همان سال با شكوه هر چه تمام تر جشن بگیرند. (7)
4. عضد الدوله دیلمی (8)در سال 368 ق به قصد زیارت وارد سامّراء شد و بعد از زیارت دستور داد روضه مطهر را تعمیر كنند و درهای آن را از چوب ساج بسازند و صحن شریف را توسعه دهند. آثار خیر فراوانی از این شخص باقی مانده است، از جمله: ساختن گنبد منوّر امیر مؤمنان علی علیه السلام به نام «قبّة البیضاء»، بنای ساختمان بر مرقد منور حضرت سیدالشهداءعلیه السلام، تجدید دیوار شهر مدینه در سال 368 ق و ساختن بیمارستان عضدی در شیراز.
5. در سال 445 ق تعمیراتی شایسته توسط امیر ارسلان بساسیری (9) انجام گرفت، از جمله: ساختن عمارت عالی از گچ و آجر بر مرقد منور عسكریین علیهما السلام و ساخت دو ضریح از چوب ساج و نصب آن بر قبور امامین علیهما السلام.
6. مجدالدولة قمی وزیر سلطان بر كیارق بن ملكشاه سلجوقی كه از وزراء غیرتمند شیعه بود، در سال 495 ق تعمیراتی برای بقعه عسكریین علیهما السلام انجام داد، از جمله: مفروش كردن حرم، تعمیر رواقها، ساختن حجراتی در صحن مطهر و تهیه درهای نفیس از چوب قیمتی جهت حرم مطهر. (10)
و از كارهای وی: ساخت قبه ای رفیع بر مرقد مطهر امام حسن مجتبی علیه السلام در بقیع، بنای مختصری بر قبر عثمان بن مظعون، ساختمان بقعه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام و ساختمان بقعه حضرت امام موسی كاظم و امام محمد تقی علیهما السلام در كاظمین.
7. در سال 604 ق حریقی در حرم عسكریین علیهما السلام رخ داد كه به ضریح امام هادی و امام حسن عسكری علیهما السلام سرایت كرد. در سال 606 ق به دستور ابوالعباس احمد الناصر لدین الله تعمیراتی در حرم امامین علیهما السلام انجام گرفت كه از جمله آن تعمیر سرداب بود. (11)
8. در سال 640 ق بر اثر عدم مراقبت و عدم توجه خدام، برای بار دوم حرم مطهر طعمه حریق شد كه بر اثر آن ضریح امامین علیهما السلام در آتش سوخت. المستنصر بالله عباسی(12) دستور تعمیر و ترمیم حرم را صادر كرد كه دو ضریح بهتر از قبل برای امامین علیهما السلام ساختند. (13)
9. در سال 750 ق از طرف سلطان شیخ حسن كبیر جلایری از سلاطین شیعه ایلكانیان تعمیراتی انجام گرفت كه از جمله آن زینت كردن ضریح مطهر و ساختن قبه و مأذنه بود.
10. در اواخر دوران صفویه برای بار سوم آتش شمعها به چوبهای ضریح و صندوق قبور اثر كرد و آنها را طعمه حریق ساخت. در سال 1106 ق شاه سلطان حسین صفوی دستور داد ضریح منور از فولاد ساخته شود و حرم و رواق را سنگ فرش كنند.
بعد از ساخته و آماده شدن ضریح فولادی، با حضور عده ای از علماء و اعیان در مراسم جشن، ضریح را نصب كردند.
11. در حدود سال 1200 ق تعمیراتی توسط احمد خان دُنْبُلِی از حكام آذربایجان انجام گرفت به این شرح: تعمیرات كامل حرم، مجزا كردن سرداب. مباشر مستقیم این تعمیرات از طرف احمد خان، میرزا محمد رفیع بن محمد شفیع خراسانی بود.
12. در سال 1225 ق توسط حسین قلی خان دنبلی تعمیراتی آغاز شد كه توسط فرزندش ادامه یافت. تعمیرات انجام شده عبارت بود از: مزین كردن گنبد با كاشی، ساختن مسجد و حمام و كاروانسرا. مباشر این تعمیرات، علامه جلیل میرزا محمد سلماسی و فرزندش زین العابدین بود. (14) زین العابدین سلماسی از ملازمان سید بحرالعلوم بود.
13. در سال 1282 ق به دستور ناصر الدین شاه قاجار و با نظارت علامه بزرگوار، مرحوم شیخ عبدالحسین تهرانی، معروف به شیخ العراقین، تعمیرات ذیل انجام گرفت:
1. طلا كاری قبه؛ 2. تعمیر صحن و ایوان مبارك؛ 3. به كار بردن سنگهای مرمری سبز رنگ در اطراف مرقد مطهر؛ 4. ترمیم قسمتی از دیوارهای صحن مبارك و كاشی كردن آنها.
قابل ذكر است كه بودجه این تعمیرات از محل ثلث اموال میرزا تقی خان امیر كبیر تأمین شد كه به شیخ العراقین وصیت كرده بود ثلث مالش را در راه خیر مصرف كند. (15)
14. در سال 1288 ق آیة الله العظمی میرزای بزرگ شیرازی رحمه الله، به سامراء هجرت كرد و به امر مبارك او این تعمیرات در صحن و حرم عسكریین علیهما السلام انجام پذیرفت:
1. سنگ فرش كردن صحن مطهر؛ 2. آیینه كاری بعضی از رواقها و حرم مطهر و ساختن نماهای زیبا برای حرم؛ 3. نصب ساعت بزرگ كه در آن زمان هفتصد تومان خریداری شده بود، بر سر در بزرگ حرم؛ 4. تهیه پرده های قیمتی جهت ابواب حرم مطهر و رواق؛ 5. ساختن مدرسه علمیه ای بزرگ جهت سكونت طلاب علوم دینی (كه توسط صدام تخریب شده است) ؛ 6. ساختن پلی بر روی دجله جهت عبور زائران؛ 7. ساختن بازار و دو باب حمام در سامراء برای زائران. (16)
15. پس از رحلت علامه كبیر میرزا سید محمد حسن شیرازی در سال 1312 ق مرجعیت و ریاست شیعه به مرحوم علامه مجاهد میرزا محمد تقی شیرازی رسید. با اینكه دوره ریاست ایشان همزمان شد با جنگ جهانی اول و تسلط انگلستان بر عراق و مجاهدتهای او علیه انگلیسیها و رهایی عراق، با این حال تعمیرات حرم را دنبال كرد كه آیینه كاری حرم و رواق تكمیل شد و بر تزیینات آن افزوده گشت و صحن نیز تعمیر گردید.
16. بعد از فوت میرزا محمد تقی شیرازی، تعمیراتی توسط علامه جلیل مرحوم میرزا محمد عسكری تهرانی (متولد 1281، متوفای 1371) انجام گرفت كه عبارت بود از: نقره كردن درهای حرم و رواق، تهیه 24 زوج دراز چوب ساج (ساك هندی) جهت اطراف قبه منور و نصب دوازده باب از داخل و دوازده باب از خارج به جای پنجره های قدیمی جهت تهویه و روشنایی حرم.
17. آخرین تعمیرات اساسی در شهر سامراء كه توسط شیعیان انجام گرفته است، تعمیراتی است كه به فرمان حضرت آیة الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی رحمه الله صورت پذیرفت كه عبارت اند از: ساخت دو باب حمام و ساختن حسینیه جهت اسكان زائران (كه متأسفانه در دوران صدام تخریب شده است) . (17)
امیدواریم با همت مراجع بزرگوار و شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به زودی شاهد هجدهمین تعمیرات اساسی حرمین شریفین سامراء باشیم.
و بر عالمان دین و شیعیان دیگر بلاد لازم است كه در این امر از مراجع عظام نجف و شیعیان عراق مخصوصاً سامراء حمایت جدی و همه جانبه به عمل آورند تا به كوری چشم دشمنان، تخریب ظاهری حرم عسكریین علیهما السلام باعث آبادی معنوی كل شیعیان، مخصوصاً شیعیان سامراء گردد و برای همیشه حرم امامین علیهما السلام از غربت بیرون آید.
یقیناً دست عنایت مهدی صاحب الزمان علیه السلام و قلب سوخته او بیش از پیش یاور دوستان و شیعیانی خواهد بود كه در راه تحقق اهداف مورد اشاره تلاش می كنند.
پی نوشت :
1) تاریخچه شهر سامراء، سید مصلح الدین مهدوی، فردوس اصفهانی، ص 53؛ منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، ص 241.
2) حج / 40.
3) نور / 36.
4) تاریخچه عسكریین علیهما السلام، سید مصلح الدین مهدوی، فردوس اصفهانی، 1381 ق، ص 36.
5) ناصر الدوله ابو محمد حسن بن ابی الهیجا عبد الله بن حمدان تغلبی دوم پادشاهی از بنی حمدان بوده است كه در جزیره و حلب و شام سلطنت می كردند و متظاهر به تشیع بودند. ناصر الدوله در نزد شیخ مفید تلمذ كرده است و شیخ برای او رساله ای در امامت نوشت. وی سرانجام در سال 358 ق وفات یافت و در تل تربه شرقی موصل مدفون شد. (ر. ك: ملوك آثار الشیعة، ص 138، به نقل از: تاریخچه شهر سامراء، سید مصلح الدین مهدوی، ص 28.)
6) ابوالحسن احمد بن بویه (بر وزن مویه) سومین پادشاه دیلمی است. او پادشاهی متعصب، مقتدر و قوی الارادة و از شیعیان به شمار می رفت. او در سال 303 ق متولد و در 17 ربیع 356 از دنیا رفت. (همان)
7) ر. ك: منتظم ناصری، ج 1، ص 133، وقایع سال 352 ه. ق مطابق با 963 م؛ تاریخچه سامراء، ص 29.
8) عضد الدوله ابو شجاع فنّا خسرو بن ركن الدولة در ذی قعده 324 در اصفهان متولد و در هشتم شوال 372 وفات یافت. پس از فوت، او را به نجف اشرف منتقل كرده، در پایین پای حضرت امیرعلیه السلام دفن كردند و بر حسب وصیت او بر قبرش نوشتند: «وَ كَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَیهِ بِالْوَصیدِ.» عضدالدوله در علوم و ادب هم صاحب نظر بوده است. (تاریخچه سامراء، ص 30.)
9) امیر ارسلان ابوالحارث بن عبدالله بساسیری غلام ترك بهاء الدوله بود كه بر اثر لیاقت و كاردانی به ریاست رسید و در ذی حجه 451 ق در جنگ با طغرل سلجوقی كشته شد.
10) ر. ك: جواهر الكلام در آثار الشیعة، ج 4، ص 49؛ تاریخچه سامراء، ص 32.
11) تاریخچه سامراء، ص 33.
12) ابوجعفر منصوربن ابونصر محمد الظاهر بامر الله در سال 623 ق به خلافت رسید و از كارهای اوست: بنای مسجد، مدارس و پله ها در آن زمان.
13) زندگانی عسكریین علیهما السلام، ج 2، ص 148.
14) تاریخچه سامراء، ص 39.
15) همان، ص 40.
16) همان، ص 41.
17) همان، صص 42 - 43.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 77 .
