قبرستان خالدنبی ، آرامگاه هایی تاریخی با قبور افراشته

قبرستان تاریخی خالد نبی که در شهر گنبد واقع شده و کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اما این قبرستان به دلیل سنگ قبرهای خاصش مورد توجه و اهمیت است.

مجموعه گورستان و زیارتگاه خالد نبی در یک منطقه کوهستانی و در فاصله ۹۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان گنبد کاووس و ۵۵ کیلومتری شمال شرق شهرستان کلاله و ۶ کیلومتری روستای گچی سو – نزدیک آی تمر از توابع بخش مراوه تپه و بر فراز قله کوه گوگجه داغ واقع شده است. قله کوه گوگجه داغ که در بین مردم به قله «قدرت» یاگوج به زبان ترکی نیز معروف است، حدود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. رشته‌کوه گوگجه داغ از مشرق به کوه‌های بابا شملک و از شمال و غرب و جنوب به هزار دره اطراف پیوسته است.

محوطه تاریخی خالد نبی

محوطه خالد نبی شامل سه بقعه زیارتی و یک گورستان تاریخی منحصربه‌فرد است که مکان‌های زیارتی آن، مشهور به بقعه خالد بن سنان، بقعه چوپان آتا و بقعه عالم بابا است.

در نزدیکی و پایین‌تر از بقعه خالد نبی، بقعه‌های عالم بابا و چوپان عطا و دره‌ای به نام پنج شیر و چشمه خضر دندان قرار دارد. طبق روایات رایج بین اهالی، عالم بابا پدر همسر خالد نبی و چوپان عطا، شبان خالد نبی یا یکی از اولیای گمنام یا یکی از همراهان وی بوده است که همگی آن‌ها مورد توجه و احترام ترکمن‌ها هستند.

این زیارتگاه‌های ساده برای تعیین تاریخ و قدمت هیچ مساعدت زمانی مشخص را ارائه نمی‌دهند. شیوه معماری، فنون و مصالح به کار رفته در ساخت آن به سبک معاصر است. بر اساس مطالبی که به زبان فارسی نوشته شده و در داخل زیارتگاه موجود است، قبر اصلی، قبری ساده، فاقد کتیبه و امروزی متعلق به خالد نبی است. وی به شهادت منابع مکتوب و تفاسیر از پیامبران تبلیغی دین مسیح است که ۴۰ سال پیش از ولادت حضرتمحمدد(ص) می‌زیست.

همچنین در کتاب «ناسخ التواریخ» در شرح زندگانی «خالد بن سنان» گفته شده است که خالد نبی یکی از پیامبران حد فاصل مسیحیت تا اسلام بوده که به تبلیغ دین مسیح می‌پرداخته است و او چهل سال قبل از تولد حضرت محمد (ص) ظهور کرده و از زادگاهش در یمن به این نقطه عظیمت می‌کند. آن زمان در ایران ساسانیان حکومت می‌کردند و آئین زرتشت، مذهب رسمی کشور بوده است.

زیارتگاه خالد نبی به‌صورت بنایی مسقف با پلان چهار ضلعی و تعدادی پنجره و در ورودی است که در ورودی بقعه دارای طاق هلالی است. پنجره‌ها و در ورودی فلزی ساده است و بر هیچ‌کدام از آن‌ها کتیبه تزیین دیده نمی‌شود. سقف آرامگاه خالد نبی از بیرون گنبدی مدور سبز رنگ و شلجمی شکل است.

در داخل بقعه خالد نبی فقط صورت قبری ساده به شکل قبرهای پشته‌ای به ارتفاع حدود ۵/۱ متر دیده می‌شود. این قبر فاقد کتیبه تاریخی است. سقف بقعه بر روی دو ستون فلزی استوار شده است. بر روی یکی از طاقچه‌های پنجره تعدادی سنگ‌های کوچک طبیعی از جنس سنگ‌های رودخانه‌ای گذاشته شده است. این سنگ‌ها توسط هیئت امنای زیارتگاه و زائرین از محوطه بیرونی زیارتگاه و نیز از فضاهای گورستان قدیمی خالد نبی جمع‌آوری شده است و نسبت به آن‌ها باورها و اعتقاداتی وجود دارد.

در اطراف بقعه خالد نبی تعدادی اتاق یا زائرسرا برای اقامت و استراحت زائرین و یک باب مسجد و چندین سرویس بهداشتی و تعدادی آب‌انبار ساخته شده است. ترکمن‌ها به این آب‌انبارها اصطلاحاً لاری می‌گویند. آب لاری‌ها توسط باران تأمین و به‌وسیله شیروانی‌ها و لوله‌های آب باران داخل منزل هدایت می‌شوند. در حیاط زیارتگاه خالد نبی با تعداد قبرهای مزارهایی به شکل سر قوچ مستند روبه‌رو می‌شویم.

قبرستان تاریخی خالد نبی

 در قسمت شرق بقعه چوپان عطا و پیوسته به آن و بر روی یک رشته تپه ماهورهای خاکی که ارتفاع آن‌ها به‌مراتب کمتر از ارتفاع محل مرقد خالد نبی است، گورستان عظیمی دیده می‌شود که سنگ‌قبرهای آن به شکل استوانه‌هایی به ارتفاع ۲ متر و بیشتر است. به نظر می‌رسد بیش از ۶۰۰ سنگ مزار در گورستان خالد نبی وجود داشته باشد. پراکندگی این سنگ‌ها در دامنه شرقی کوه است و برخی دیگر از مجموعه سنگ مزارها به‌صورت منفرد در تپه‌های اطراف مسلط به هزار دره قرار گرفته‌اند. سنگ مزارهای این گورستان که از سنگ‌های یکپارچه تراشیده شده‌اند و ۳ نوع سنگ قبر در این گورستان وجود دارد، نوع اول که سنگ‌مزارهای استوانه‌ای بلندی است که وزنی زیادی دارد، نوع دوم سنگ‌مزارهای صلیبی شکل یا به صورت دو نیم کره است و نوع سوم سنگ مزارهایی است که به شکل شاخ قوچ ساخته شده و تعدادشان از دو نوع دیگر کمتر است.

سخت و دشوار است که بتوان این آثار تاریخی را تعبیر و تفسیر کرد، اما به نظر می‌رسد اساس ساخت و نصب سنگ مزارها، اندیشه جاودانگی بوده است. بشر می‌خواهد که حضور و رد پای خاکی وی محو نشود، لذا با ایجاد سنگ مزار، اندکی او را از فراموشی و افتراق او از دنیا ترمیم می‌کند و او را در اذهان آیندگان و بر جاماندگان، حاضر و زنده نگه می‌دارد. بر اساس نظر هوتن مردم‌شناس انگلیسی، سنگ قبر به ابزار حفاظت زندگی از گزند مرگ مبدل شده است. از سوی دیگر یکی از جلوه‌های بارز اعتقادات آیینی و باورهای سنتی هر قوم، شکل ظاهری سنگ مزارهای ایشان است. در منطقه ترکمن صحرا با اشکال و فرم‌های متنوعی از سنگ مزارها روبرو هستیم که به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند که هر گروه ویژگی خاصی دارند و وجه مشترک آن‌ها این است که کمتر از نوشتار و کتیبه برخوردار هستند و تمامی آن‌ها به شکل‌های مختلف انسانی و انتزاعی و الهام گرفته از دیدگاه‌های اعتقادی حجاری شده و تراش خورده‌اند.

درباره این سنگ قبرها روایات متعدد و متفاوتی وجود دارد. بعضی آنان را پیکره سنگ شده دشمنان خالد نبی می‌دانند که گرفتار خشم خداوند شده و به شکل سنگ در آمده‌اند و گروهی دیگر آنان را یاران خالد نبی می‌پندارند که به امر خداوند برای مصون ماندن از آسیب دشمنان به سنگ تبدیل شده‌اند. طبق روایات خالد بن سنان که یکی از انبیاء الهی است در حین فرار از دست قوم خورشید به قله کوه گوگجه داغ پناه می‌آورد و با یارانش به خواست خداوند به شکل سنگ درمی‌آیند تا اسیر دشمنان نشوند.

در گورستان خالد نبی سنگ مزارهای دیگری هم دیده می‌شود که به شکل کله قوچ حجاری و تراشیده شده‌اند. قوچ و شاخ قوچ در میان همه ترکمن‌ها و در قسمت‌های وسیعی از آسیای میانه به‌عنوان قدرت شناخته شده است. قوچ در نظرها یک حیوان بسیار پرقدرت و اسطوره‌ای است و چون مظهر باروری بوده و در گله زایش به وجود می‌آورد، بنابراین در نظر مردم محترم بوده است. متداول‌ترین نمادی که تا کنون قوم ترکمن آن را نگهداشته نقش شاخ قوچ است: مظهر برکت و اقتدار و سمبل روح نیاکان. نقشی که همه‌جا دیده می‌شود، از شکل سنگ مزارهای سنگی، چوبی و حتی قرار دادن خود شاخ بر روی قبور و نقش آن در نمدهای ترکمنی و گلیم‌ها و قالیها و در بافته‌ها و سرستون خانه‌ها و مساجد.

در داخل زیارتگاه خالد نبی و بر روی قبر وی پارچه سفیدی کشیده‌اند که بر روی آن نوارها و تکه پارچه‌های رنگی به‌صورت افقی دوخته و آویزان شده است که علت این اقدام مشخص نیست. ولی در نزد ترکمنان، سنتی وجود دارد که هنگامی که فرد جوانی که تازه ازدواج کرده، فوت نماید و اصطلاحا جوان‌مرگ شود، برای وی علاوه بر سنگ مزار، نماد خاصی از جنس پارچه‌های سفیدی که بر روی آن نوارهای رنگی دوخته شده قرار می‌دهند.

در داخل زیارتگاه خالد نبی و بر روی طاقچه یکی از پنجره‌ها، تعدادی سنگ کروی شکل و گرد نگهداری می‌شود، این سنگ‌ها از محوطه بیرونی امامزاده و از پای سنگ مزارها جمع‌آوری شده است. ترکمن‌ها عقیده دارند که این مکان جالیز هندوانه‌هایی بوده که بر اثر نفرین خالد نبی تبدیل به سنگ شده‌اند.

در مجاورت و محوطه بیرونی زیارتگاه خالد نبی تیر چوبی دیده می‌شود که به چوب درمان یا چوب سرگرمی نیز معروف است. جنس چوب از جنس درختان روسی و به نام درخت سوور است که در مجاورت چشمه خضر دندان می‌روییده است. ترکمن‌ها اعتقاد دارند که هر کس دندان درد دارد و یا تمایل دارد که به دندان درد مبتلا نشود، بایستی از تیر چوبی یاد شده بالا برود و نوک آن را گاز بگیرد. بر اثر استفاده زیاد از این تیر چوبی، سطح خارجی آن بسیار صاف و صیقلی شده است به نحوی که بالا رفتن از آن به دشواری ممکن است.

در مجاورت زیارتگاه خالد نبی، چشمه آبی نیز وجود دارد که عموماً در فصل بهار جریان دارد. به اعتقاد زائرین ترکمن آب این چشمه شفابخش است و برای رفع مریضی دام‌ها و گله‌ها از آن استفاده می‌کنند. برخی از زائرین هم برای تبرک و شفا آب چشمه را با خود به همراه می‌برند.

در برابر در ورودی بقعه عالم بابا، درختچه کوچکی وجود دارد که اصطلاحا از آن به‌عنوان درخت نذر کرده یاد می‌کنند. زائرین ترکمن برای برآورده شدن حاجات خود مانند فراوانی غلات، بهبودی زراعت، افزایش گله و رمه به‌خصوص برای زایش زنان سترون و عقیم به آن دخیل می‌شوند و توسل می‌جویند و در جهت قبله به آن نخ گره می‌زنند. زائرین و متوسلین به آن‌ها معتقدند که این درختان توسط امامزادگان مورد لطف و عنایت قرار گرفته شده و هر یک از آن‌ها دارای قوه و روحی بزرگ هستند و توسل و دعا در برابر آن‌ها به‌منظور التجاه به درگاه قوه نمو کننده آن‌ها است و از آن‌ها برآورده شدن حاجات خود را طلب می‌کنند.