حُسن خلق، برترین حقیقت در میزان عمل

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: مَا یوضَعُ فِی مِیزَانِ امْرِئٍ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ. چیزی در روز قیامت در ترازوی سنجش اعمال انسان برتر از حسن خلق نمی نهند.

توضیح و شرح حدیث
از مطالب بسیار مهمی که در قرآن مجید و روایات مطرح است ترازوی سنجش اعمال در قیامت است. کیفیت این ترازو چنان که باید بر ما معلوم نیست، ولی آنچه که مسلّم و یقینی است، این است که همۀ اعمال انسان را- گرچه به وزن یک ذرّه باشد- در ترازوی قیامت می سنجند و در برابر آن اگر عمل نیک باشد به انسان پاداش می دهند، و اگر عمل زشتی باشد کیفر آن را به انسان می چشانند. «وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَینا بِها وَ کفی بِنا حاسِبِینَ»[1]و ترازوی عدالت را برای قیامت می نهیم و به هیچ کس ذره ای ستم نمی شود، و اگر عمل هم وزن دانۀخردل باشد آن را برای سنجیدن می آوریم و کافی است که ما حسابگر باشیم. «یا بُنَی إِنَّها إِنْ تَک مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ»[2]ای پسر من اگر عمل هم وزن دانۀ خردلی باشد، پس در دل سنگی یا در آسمان ها یا در زمین باشد خدا آن را برای سنجیدن می آورد، که خدا لطیف و داناست. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که آگاه به همۀ حقایق است برترین حقیقت را در ترازوی عمل در روز قیامت حسن خلق اعلام کرده اند: «مَا یوضَعُ فِی مِیزانِ امْرِئٍ یومَ القِیامَةِ أفضلُ مِن حُسْنِ الخُلْقِ»[3]چیزی در روز قیامت در ترازوی سنجش اعمال انسان برتر از حسن خلق نمی نهند. راستی شگفت آور است که پیامبر عزیز اسلام نماز و روزه و حج و سایر اعمال را در ترازوی سنجش به عنوان برتر قلمداد نکرده اند، بلکه حسن خلق را برترین حقیقتی که در ترازوی عمل می نهند به حساب آورده است.

اخلاق نیکو از حقایق عظیم است
از هیچ حکمی از احکام فقهی در قرآن مجید با وصف عظیم یاد نشده است. در قرآن صوم عظیم، صلاه عظیم، جهاد عظیم و حج عظیم نیامده است، ولی صفت عظیم همراه اخلاق ذکر شده است: «وَ إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»[4]و راستی که تو را خویی والاست. خدای متعال اخلاق پیامبر را عظیم خوانده؛ زیرا آن حضرت همۀ حسنات اخلاقی را در عالی ترین درجه و مرتبه اش دارا بود و در برخورد و دیدار و ملاقات با مردم همۀ آنها را به کار می گرفت؛ و حتی در مورد دشمنانش تمام زوایای حسنات اخلاقی را رعایت می کرد؛ و همین روش و منش سبب شد که مردم سنگدل و بی رحم و بد اخلاق و زنده به گور کنندگان دختران، و پایمال کنندگان حقوق حق و خلق، پروانه وار به گرد شمع وجودش گرد آیند و خود را به ایمان و اعمال شایسته آراسته نمایند و مطلع الفجر حسنات اخلاقی شوند. قرآن در زمینۀ اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نیروی جاذبه ای که در منش آن حضرت وجود داشت می فرماید: «وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک»[5]و اگر بد اخلاق و سنگدل و خالی از رأفت و رحمت و رفق و مدارا بودی، هر آینه از پیرامونت پراکنده می شدند.

حسن خلق در کلام صاحب خلق عظیم
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم که خود دارای حسن خلق بود و به شدت از بد اخلاقی و مفاسد نفسی و زشتی حالات نفرت داشت، در روایاتی در رابطه با اخلاق نیک و اخلاق زشت می فرماید: «أوّلُ مَا یوضَعُ فی میزانِ العَبدِ یومَ القِیامَةِ حُسنُ خُلقِهِ»[6]اول چیزی که روز قیامت در ترازوی عبد می نهند حسن خلق اوست.«إنَّ العبدَ لَیبلُغَ بِحُسنِ خُلْقِه عظیمَ درجاتِ الآخِرَةِ وشرَفَ المَنازِلَ، وأنّه لَضعیفُ العِبادَةِ»[7] عبد به سبب حسن خلقش به درجات بزرگ آخرت و مرتبه های شریف می رسد و حال آن که از نظر عبادت و بندگی ضعیف بوده است. «سُوءُ الخُلقِ ذَنبٌ لَایغْفَر»[8] بد اخلاقی گناهی غیر قابل آمرزش است.«الخُلقُ وِعاءُ الدّین»[9] اخلاق ظرف دین است. راستی چه روایت مهمی است و چه واقعیت عظیم و حقیقت بسیار باارزشی است، اخلاق ظرف دین است؛ یعنی: کسی که آراسته به حسنات اخلاقی نباشد نمی تواند دیندار باشد؛ زیرا خورشید دین از وجود کسی که فاقد حسنات اخلاقی است طلوع نمی کند. دین آنجا قرار می گیرد که حسنات اخلاقی وجود داشته باشد. به عبارت دیگر حسنات اخلاقی و دین، لازم و ملزوم یکدیگرند.«مَکارِمُ الأخلاقِ مِن أعمالِ الجَنّة»[10]ارزش های اخلاقی از روش های بهشتی است.

«حُسنُ الخُلْقِ نِصفُ الدّینِ»[11]حسن خلق نیمی از دین است.«أحبّ عبادِ اللَّهِ إلی اللَّهِ أحسَنُهُم خُلْقاً»[12]محبوب ترین بندگان خدا نزد خدا خوش اخلاق ترین آنهاست.«إنّ حُسنَ الخُلقِ یذیبُ الخَطِیئةَ کما تُذِیبُ الشمسَ الجَلید»[13]به راستی حسن خلق گناه را آب می کند همان گونه که خورشید یخ را آب می کند.«الخُلقُ السَیی ءُ یفسِدُ العَملَ کما یفسِدُ الخَلُّ العَسلَ»[14]بداخلاقی عمل را فاسد می کند، همان گونه که سرکه عسل را فاسد می نماید. از روایات بسیار مهم و زیبایی که دربارۀ حسن خلق در کتاب شریف خصال شیخ صدوق و بحار الانوار علامۀ مجلسی نقل شده این روایت است: حَدَّثنا ابوالحسن قال عن الحسن: «إنَّ أحْسنَ الحَسَنِ الخُلقُ الحَسَنُ»[15]احمد بن عمران بغدادی می گوید: ابوالحسن ما را روایت کرد و ابوالحسن می گوید: ابوالحسن عن...حسن روایت کرد: به راستی بهترین بهترها خُلق حَسن است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مَا مِن شَی ءٍ فِی المِیزانِ أَثْقَلُ مِن حُسنِ الخُلقِ»[16]چیزی در ترازوی سنجش سنگین تر از حسن خلق نیست. و نیز آن حضرت فرمود: «عَلَیکم بِحُسْنِ الخُلْقِ؛ فَإنَّ حُسنَ الخُلْقِ فِی الجَنَّةِ لَامحالَةَ. وإیاکم وَسُوءَ الخُلْقِ؛ فَإنّ سوءَ الخُلْقِ فِی النّارِ لَامَحالَةَ»[17]بر شما باد به حسن خلق؛ زیرا حسن خلق ناگزیر در بهشت است. و از سوء خلق حذر کنید؛ زیرا سوء خلق بناچار در دوزخ است. حضرت صادق علیه السلام در تفسیر آیۀشریفۀ «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً»[18]می فرماید: مراد از حسنۀآخرت رضا و خشنودی خدا و بهشت است. و مراد از حسنۀدنیا فراخی رزق و معاش و حسن خلق است. حضرت علی علیه السلام به یکی از یارانش به نام نوف فرمود: «صِل رَحِمَک یزیدُ اللَّهُ فِی عُمرِک، وحَسِّن خُلقِک یخفِّفُ اللَّهَ حِسابَک»[19]صلۀ رحم کن تا خدا به عمرت بیفزاید و اخلاقت را نیکو گردان تا خدا حسابت را بر تو آسان گیرد.

مصادیق حسن خلق
آیات قرآن و روایات این حقایق را از مکارم اخلاق و ارزش های رفتاری و از مصادیق حسن خلق دانسته اند: راستی در گفتار، بذل و بخشش به تهیدست، تلافی کردن خوبی دیگران، حفظ امانت، صلۀرحم، حفظ عهد و امان و ضمان و حرمت و حق همسایه و رفیق، حیا، شجاعت، صبر، مهمانداری، وفای به عهد، نرمی، مدارا، ملاطفت، حفظ آبروی مردم، گذشت از کسانی که به انسان ستم روا داشته اند، انس و الفت با مردم، آسان گرفتن به دیگران، انصاف، عدالت، قناعت، احترام به بزرگ تر، ترحّم به کوچک تر، رعایت ایتام، خیرخواهی، دور بودن از حسد و تجاوز و حرص و تکبر و ریا و خشم و سخت دلی و... پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:«مِن سَعادةِ المَرءِ حُسْنُ الخُلُقِ وَمِن شَقاوَتِهِ سُوءُ الخُلُقِ»[20]از خوشبختی مرد حسن خلق و از بدبختی اش بدخلقی است. و نیز فرمود: «أفضلُ عَملٍ یؤتِی بِه یومَ القِیامَةِ خُلقٌ حَسَن»[21]برترین عملی که روز قیامت آورده می شود اخلاق نیکوست. و نیز فرمود: «أفضَلُ مَا اعطِی المُسلِمَ خُلقٌ حَسَن»[22]برترین چیزی که به مسلمان عطا شده اخلاق نیکوست. و نیز فرمود: اخلاق عطایای خداست، هنگامی که خدا بنده ای را دوست بدارد خلق حسن به او عطا می کند و هنگامی که بنده ای را دشمن بدارد خلق زشت به او می دهد.[23]

پی نوشت ها
[1] انبیاء/ 47
[2] لقمان/16
[3] کافی، 2/ 99، باب حسن الخلق، حدیث 2؛ بحارالانوار: 68/ 374، باب 92، حدیث 2
[4] قلم/ 4
[5] آل عمران/159
[6] قرب الاسناد، 22، الجزء الاول؛ بحار الانوار: 68/ 385، باب 92
[7] محجة البیضاء: 5/ 93، کتاب ریاضة النفس.
[8] همان.
[9] کنز العمال: 3/ 3
[10] کنز العمال: 3/ 2
[11] خصال، 1/ 30، حدیث 106؛ وسائل الشیعه: 12/ 154، باب 104، حدیث 15930
[12] کنز العمال: 3/ 3
[13] الزهد: 29، باب حسن الخلق، حدیث 73؛ بحار الانوار: 68/ 395، باب 92، حدیث 74
[14] کافی: 2/ 322، باب سوء الخلق، حدیث 5؛ عیون اخبار الرضا: 2/ 37، باب 31، حدیث 96
[15] خصال: 1/ 29، احسن الحسن خصلة، حدیث 102؛ بحار الانوار: 68/ 386، باب 92، حدیث 30
[16] عیون اخبار الرضا: 2/ 37، باب 31، حدیث 98؛ وسائل الشیعه: 12/ 152، باب 104، حدیث 15923
[17] عیون اخبار الرضا: 2/ 31، باب 31، حدیث 41؛ بحار الانوار: 68/ 386، باب 92، حدیث 31
[18] بقره (2): 201
[19] امالی صدوق: 209، المجلس السابع والثلاثون، حدیث 9؛ بحار الانوار: 68/ 383، باب 92، حدیث 20
[20] کنز العمال: 3/ 12؛ مجموعۀورام: 2/ 250، الجزء الثانی.
[21] کنز العمال 3/ 13
[22] کنز العمال: 3/ 14
[23] کنز العمال: 3/ 15
منبع : کلینی، کافی، ج 2، ص، 99. و پایگاه عرفان