صنایع دستی ایران

هنر نساجی و بافندگی و بالاخص تزیینات بافته ها در سه تمدن بزرگ شرق یعنی موهنجودارو – هارپا و گندهارا قدمت زیادی دارد. این هنر بعدها توسط هنرمندان مغول به اوج درخشش خودش می رسد و تا امروز ادامه پیدا می کند. منطقه بلوچستان پاکستان از دیر باز مرکز بهترین کارهای سوزن دوزی و قلاب دوزی و سایر دوخت های دستی است. در میان کلیه صنایع هنری ریسندگی قدیمی ترین و با اهمیت ترین هنر پاکستان به حساب می آمده است در قرن هایی که سلاطین دهلی و سپس مغولان در شبه قاره حاکم بودند اوج ترقی و پیشرفت کارهای دستی ابریشمی و کتانی بود .
بهترین پارچه های جاز-دیبا- حریر- اطلس کین خواب- شین باف- شیرین باف بیرامی- شوشتری- تبریزی – گل باقالی و دیگر اقسام پارچه در این سرزمین از زمانهای دور تا به امروز تولید می گردد. بطور مشابه صنایع هنری بسیار پیشرفته از قبیل ملیله دوزی- نقره دوزی و قلاب دوزی از زمان صنعت کاری مغول به ارث رسیده است که از میان آنها می توان به زردوزی – گلابتون – کرچوب (نوعی آیینه دوزی به روی لباس) سلما ستاره- کشیده کاری و گوتا کاری اشاره نمود. چکنا کاری یک نوع پارچه پشت چرم است که از آینه و کریستال برای تزیین آن استفاده می شود که به ترتیب نیز معروف است.
آینه دوزی به روی لباس در سند و بلوچستان به عنوان یکی از بهترین صنایع دستی انواع صنایع دستی محسوب می شود که به نامهای گاج- کارموچ- میتی و بلوچ معروفند.
به نظر می رسد هنر آینه دوزی از ایالت بلوچستان پاکستان به سیستان ما راه پیدا کرده است و در آنجا با فرهنگ بومی ما مختلط شده است. این هنر در ایران دوره صفوی به اوج خودش می رسد.

هنر آینه کاری و درکل هنرهایی که به عامه مردم اختصاص دارند از آن جهت بسیار صاحب اهمیت هستند که بی واسطه تر و شفاف تر فرهنگ مردم را منتقل می کنند و در مقایسه با معماری و نقاشی و هنرهای سفارشی هنرمند را در ارائه خواست ها و درونیاتشان آزادتر گذاشته اند.

دوختن آئينه هاي كوچك با فواصل متفاوت يا يكسان بر روي لباسهاي محلي ، جليقه ، كمربند وآويزهاي ديواري با نخ هاي الوان را آئينه دوزي مي گويند. آئينه دوزي گاهي باابريشم دوزي ، قيطان دوزي و بخيه هاي تزئيني همراه است.
آن هنری که به آینه دوزی شهرت دارد نه تنها دوختن آینه بر روی پارچه است بلکه در اصل مواد متنوع و رنگارنگ و درخشان دیگری نظیر پولک و … را هم در بر می گیرد. آینه دوزی به سکه دوزی و دکمه دوزی نیز شهرت دارد. این هنر به صورت زیبایی در استان سیستان و بلوچستاندوخته می شود و هنرمندان سیستانی همراه آینه دوزی از خرمهره ، قیطان ، دکمه و منجوقبه اشکال مختلف استفاده می کنند و آینه دوزی گاهی با سوزن دوزی های دیگر همراه است.
زادگاه اصلی این هنر زابل و سیستان و بلوچستان است و کمتر در مناطق دیگر دیده شده است. به آینه دوزی در گویش محلی سامان گفته می شود .
آینه دوزی در بین بومیان طرفداران زیادی دارد و کاربرد اصلی آن تزیین مرکب نو عروسان و اتاق ها و خانه های مسکونی است و برای تزیین لباس هم کاربرد دارد.
آینه دوزی هنری است بسیار زیبا که انداز‌ه‌های مختلف آینه را جهت تزئین به روی چرم یا پارچه می‌دوزند وسایلی مانند افسار اسب و شتر و یا گردنبند بزمیش که رهبری گله را به عهده دارند با آینه صدف و خر مهره تزئین می‌یابد زیرا آینه انعکاس دهنده واقعیت است و می‌تواند هر نگاه بدی را به صاحب آن برگرداند به لحاظ همین خاصیت ویژه آینه دوزی در فرهنگ دوخت‌های سنتی ایران چه روی لباس دوخته شود و چه روی وسایل کاربردی دیگر جنبه طلسم گونه دارد و جهت رفع بدی از آن وسیله یا شخص یا فضایی است در سیستان و بلوچستان آینه گاهی در کنار سکه دوزی گاهی بروی لباس زنان و یا کلاه مردان دوخته می‌شود که البته در بین زنان بلوچ دوختن آینه روی یک سطح تیره به همراه سوزن دوزی‌ها تماماً سیاه رنگ نماد خودشید در دل کویر تشنه است زیرا در کویر آنچه بیش از هر چیز دیگری خود نمایی می‌کند، خورشید سوزان و کویر سیاه رنگ است این نگاه فلسفی به آینه این هنر زیبا را در بین بلوچ‌ها به هنری مقدس بدل ساخته است زیرا بیانگر نگرش و محیط جغرافیایی زیستگاه آنان است آینه دوزی به دو شیوه به روی لباس دوخته می‌شود (زنجیره و دندان موشی) اما امروزه آینه‌های قاب دارکه درکشور همسایه پاکستان ساخته می‌شود به وفور در بازار یافت می‌شود. دوخت این نوع آینه‌ها جنبه هنری ندارد فقط می‌تواند در بعضی مواقع برای تزئین برخی از وسایل مانند کوسن، رومیزی، کیف و . . . کاربرد داشته باشد.از آینه دوزی بر روی لباسهای محلی ، جلیقه ، کمربند و آویزهای دیواری نیز استفاده میشود.

ابزار کار و مواد اولیه
آینه با قطر کم و به اشکال مربع یا دایره.
نخدمسه :به صورت کلاف های کوچک دربازار در دسترس آینه دوزان قرار می گیرد از یک رشته نخ شش لا تشکیل شده، این نخ هااز لحاظ رنگ بسیار متنوع بوده و کار کردن با آنها بسیار ساده است. نخ ابریشمی:که معروفترین نخ های مورد مصرف در بعضی ازرشته های دوخت های سنتی ایران می باشد و به صورت عمامه و کلاف در بازار موجود است.
سوزن گلدوزی که به نام های ذیل در بازار ایران یافت می شود:
سوزن کرول: مخصوص گلدوزیاست با سوزن شماره 9 کرول می توان نخ دمسه یک لا را دوخت و از شماره (0) آن برای نخشش لا می توان استفاده کرد.
سوزن چنایل: برای گلدوزی روی پارچه های ضخیم و درشتبافت بکار می رود شماره (14 و یا 17)
پارچه های مورد استفاده در آینه دوزی شامل: ترگال ، مخمل ساتن و جیر می باشد.

طریقه دوخت
ابتدا آینه را بر روی پارچه و طرح مورد نظر قرار داده سپس روی آینه را ازجهت های مختلف به وسیله بست های فراوان به پارچه می دوزیم طوریکه تقریباً تمام آینه به وسیله بستها پر می گردد و سپس از وسط آینه به کمک نخ های روی آینه و با دوخت دندانموشی بر روی پارچه متصل می نماییم.
تکنیک های هنر آینه دوزی
در اين بخش به دوختهايي كه به صورت مشترك براي كليه سوزن دوزي هاي موجود (اعم از آینه دوزی) مورد استفاده قرار می گیرد می پردازیم.
بخيه-كوك- شلال: موارد فوق در عمل كرد به يك گونه مي باشد. زدن كوكهاي يك اندازه به صورت فاصله دار و يا متصل به هم بسته به نوع كاربرد دوخت زده مي شود .

دندان موشي- دوخت جادگمه اي- دوخت پتويي: با استفاده از سوزن و نخ از قسمت چپ پارچه شروع به كار مي كنيم سوزن را به طرف روي پارچه حركت داده و در حالي كه نخ را به صورت حلقه در زير انگشت دست چپ نگه داشته ايم تك بخيه اي عمودي بر سطح پارچه مي زنيم و باز بسته به نوع كاربرد با تكرار اين دوخت به صورت فشرده و يا باز دوخت را ادامه مي دهيم.

زنجيره: با حلقه كردن نخ به زير سوزن و زدن تك بخيه به صورتي كه بستي حاصل شود زنجيره ايجاد شده البته اين دوخت از بالا به پايين زده مي شود.

بست دوزي: زدن تك بخيه براي اتصال مهره تزييني ويا نگهداري نخهاي فانتزي بكار مي رود.

منبع: سایت کویرها و بیابان های ایران