منشأ آداب و رسوم تصوف

، تصوف در حقیقت، مخلوطی از تفکرات فرقه­ ها و ادیان مختلف اعم از بودایی، میترایی، زردشتی، مانوی، تائو، مسیحی، برهمایی، یهود و اسلام است. مسایلی همچون: فقر، خرقه پوشی، ریاضت­های طولانی، از آداب هندوهاست.[۱] تشرف را از آیین میترا گرفتند. آیین میترا همان مهرپرستی ایران باستان است. میترا، یعنی خورشید.[۲] غسل اسلام گنابادی­ها، از غسل تعمید مسیحی­ها اخذ شده است. پرسه و گدایی صوفی مبتدی، از آیین برهمایی گرفته شده است.[۳]عین قول و عقیده صوفی­ها در مورد ذکر، در آیین زردشت آمده که باید پیکر پیر را بدل گیرند و چنان داند که حاضر و ناظر است و از فکر پیر غایب نگردد.[۴] چنان­که ملا علی گنابادی، فرزند ملا سلطان مشهور به نور علی شاه ثانی میگوید: مقلد ناچار است که در وقت عبادت مرشد را در نظر آورد.[۵]

صاحب استوارنامه می­گوید: صحت اعمال و عبادات و معارف موقوف است به اجازه قطب، والا باطل است و قبول خدا نیست، هر چند با خلوص نیت باشد؛ زیرا معنای خالص بودن نیت خلوص للقطب است و کسی راهی به خلوص لله ندارد، مگر از راه قطب. ولایت، یعنی بیعت با ولیّ امر که به واسطه آن، صورت قطب وارد قلب میشود.[۶] عُشرِیِّه نیز که در فرقه نعمت اللهی گنابادی جریان دارد و جانشین خمس وزکات است، از آیین مسیح و یهود اخذ شده است.[۷]

دوره های مختلف تصوف: مرحله تأسیس
این مرحله بعد از جریان سقیفه با مقدمه حسن بصری شروع می­شود و تا زمان ابوهاشم کوفی ادامه دارد. بزرگان این گروه سفیان ثوری و ابو هاشم کوفی است که مرحله رشد و دست به عصا راه رفتن این جریان است.

جوانه زدن تصوف
از چهره­ های مشهور این دوره شفیق بلخی (وفات ۱۹۴ ق)، رابعه عدویه (وفات ۱۸۵ ق) و حارث محاسبی (وفات ۱۹۰ تا ۱۹۵ ق) می­باشد. در این دوره کم کم مبانی عارفانه وارد تصوف شد، مانند عشق که توسط رابعه عدویه گسترش یافت.

مرحله رشد و رواج تصوف
این مرحله تقریباً در قرن سوم جریان یافته است. از چهره­های معروف این دوره که تصوف را رشد دادند، بایزید بسطامی، جنید بغدادی، سهل تستری، منصور حلاج و شبلی بودند و در این مرحله مفاهیمی همچون شطحیات وتقدیس شیطان وارد تصوف شد.

مرحله نظم و کمال
اوایل قرن چهارم را باید شروع مرحله چهارم تصوف دانست. کل آبادی و سراج از مشاهیر این دوره هستند. تصوف در این مرحله صورت مکتوب می ­یابد و اوّلین کتاب­ها در این دوره به رشته تحریر در می­ آید، مانند: الرعایة لحقوق الله که نویسنده­ اش مجهول است و اللمع سرّاج طوسی که متوفای ۳۸۰ ق است.

مرحله شرح و تعلیم
این مرحله مربوط به قرن­های پنجم تا نهم است که از بهترین قرن­های رشد و شکوفایی برای تصوف محسوب میشود. در این دوره سیر و سلوک فرقه­ای شروع شد و فرقه­ های بسیاری شکل گرفت. از چهره­های تأثیرگذار این مرحله، سیف فرقانی، داود قیصری، عبد الرحمن جامی، لاهیجی، عطار نیشابوری، شبستری و مولوی را می­توان نام برد. در این دوره، تصوف نظری مدوّن شد و در حیطه عمل گسترش بسیاری یافت.

ایجاد خانقاه
در قرن چهارم واقعه­ای به­وقوع پیوست که نقطه عطف برای تصوف بود و آن ایجاد اوّلین خانقاه است. واژه خانقاه به­صورت­های مختلف خوانده و نوشته می­شود. بیشتر تلفظ ها عبارت­اند از: خانگاه، خوانقاه، خانه­ گاه، خانجاه، خانقه، خانگه. این واژه، ۳۳ نوع نوشتاری دارد. برای «خان» معانی گوناگونی در نظر گرفته ­اند که عبارت­اند از:

- خان > کاروانسرا
- خان > معبد و پرستشگاه

ز یزدان چو شاه آرزو یافت

ز دریا سوی خان آذر شتافت

- خوان > سفره

چنان پهن خوان کرم گسترد

سیمرغ در قاف حسرت خورد

- خان > حاکم
«گاه» هم به چند معنا آمده است:
- گاه > سریر و تخت پادشاهی
- گاه > زمان و هنگام
- گاه > جا و مکان

خانقاه را بیشتر به معنای معبد و پرستشگاه و سفره دانسته ­اند و اوّلین خانقاه به شهادت خود صوفیه در قرن چهارم هجری توسط امیری مسیحی در رمله شام برای صوفیان ساخته شد.

می ­نویسند: امیری ترسا به شکار رفته بود که در راه دو تن از این طایفه را دید که فرا هم رسیدند و دست در آغوش یکدیگر کردند و بنشستند و آنچه داشتند از خوردنی پیش نهادند و به خوردنی. آنگاه برفتند. امیر ترسا را معامله و همان­جا الفت ایشان با یکدیگر خوش آمد. یکی از ایشان را طلب کرد و پرسید: آن کی بود؟ گفت: ندانم. گفت: از کجا بود؟ گفت: ندانم. گفت: تو را چه بود؟ گفت: هیچ چیز. امیر گفت: پس این چه الفت بود که شما را با یکدیگر بود؟ درویش گفت: این ما را طریقت است. گفت: شما را جایی هست که آن­جا فراهم آیید؟ گفت: نی. گفت: پس من برای شما جایی سازم تا با یکدیگر آن­جا فراهم آیید. پس آن خانقاه به رمله بساخت![۸]

اندک اندک صوفیان هر کجا رفتند، خانقاهی ساختند و این­گونه مساجد ترک شد و موقوفات برای خانقاه­ها معین نمودند و آدابی بنا نهادند؛ حتی برای ورود به خانقاه آداب ورسوم خاصی ساختند و برای هر خانقاه یک متولی به­نام شیخ درست کردند.[۹] مستر همفر، جاسوس انگلیس در کشورهای اسلامی، در خاطرات خود برنامه دولت انگلستان را در مورد اسلام این­گونه بیان می­کند: گسترش همه­ جانبه خانقاه­ های دراویش، تکثیر و انتشار رساله­ ها و کتاب­هایی که مردم عوام را به روی گرداندن از دنیا و مافیها وگوشه­ گیری سوق می­دهد، مانند مثنوی مولوی و احیاء العلوم غزالی.[۱۰]

اگر مسجد پایگاه رسمی اسلام است، در مقابل، خانقاه همیشه پایگاه مخالفان اسلام و کانون توطئه علیه اسلام بوده است. ارزش مسجد در اسلام بسیار زیاد است؛ زیرا مهم­ترین کانون تربیت اسلامی می­باشد. پیامبر گرامی اسلام(۷) فرمودند: «رفت وآمد به مساجد رحمت است و خودداری از رفتن به مساجد نفاق است».[۱۱] در روایتی دیگر می­فرمایند: «مساجد خانه­ های افراد با تقوا می­ باشد».[۱۲]

همچنین حضرت علی (ع) می­فرمایند: «مساجد بهترین قطعات زمین هستند و ارزشمندترین انسان­ها در پیشگاه با عظمت خداوند کسی است که نخستین شخص در رفتن به مسجد و آخرین نفر در بیرون آمدن از آن بوده باشد».[۱۳]

پرسش ما از متصوفه این است که چرا خانه ­های خدا را رها کرده و در خانقاه­ ها سکونت گزیده­اید؟ و چرا در بین صفوف مسلمانان تفرقه ایجاد می­کنید؟

البته برخی فرقه­ های صوفیه به دلیل ترس از مردم، اسم خانقاه­ های خود را به حسینیه تغییر داده­اند؛ اما برنامه­ های همیشگی خود را انجام می­دهند.

پی نوشت:

[۱] . ماللهند، ج۱، ص۲۵.
[۲] . آیین میترا، ص ۲۷.
[۳] . ماللهند، ج ۲، ص ۴۵۳.
[۴] . ریاض السیاحة، ص ۱۸۱.
[۵] . صالحیه، ص ۳۳۴.
[۶] استوارنامه، ص ۱۳۲.
[۷] . انجیل متی، باب ۲۳، ش ۲۳.
[۸] . نفحات الانس، ص۳۱؛ طرایق الحقایق، ج۱، ص۸۰.
[۹] . سفرنامه ابن بطوطه، ص۲۶.
[۱۰] . خاطرات مستر همفر،ص ۶۵.
[۱۱] . کنزالعمال، ص۵۷۰.
[۱۲] . جامع الاحادیث شیعه، ج ۴، ص ۴۳۷.
[۱۳] . سفینه البحار، ج ۱، ص۶۰۰.

پایگاه فرق، ادیان و مذاهب