عرش خدا روی دوش کیست؟

یکی از کروبیان و ملک‌پاسبانان حریم کبریایی حضرت حق-جلّ و علا- فرشته مقربی است که در متون معارف مکتوب دینی درباره‌اش گفته‌ شده: او یکی از هشت فرشته حامل عرش خداست.

شکوری

در کریمه 16 سوره حاقه می‌خوانیم: وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ(حاقه/16):[فرشتگان در اطراف آسمان قرار مى گیرند (و براى انجام مأموریتها آماده مى شوند) و آن روز عرش (قدرت) پروردگارت را هشت فرشته برفراز همه آنها حمل مى کنند].
در کثیری از روایات ذیل این آیه، از چهار یا هشت ملک مقرب حامل عرش نام برده شده است که اسرافیل(و در برخی متون: سرافین یا سرافیل) سرآمد آنهاست.
این حاملان عرش، گر چه صریحاً در این آیه تعیین نشده اند که از فرشتگانند یا غیر آن‌ها، ولى ظاهر تعبیراتِ مجموع آیه، نشان مى‌دهد: آنها از فرشتگانند، ولى، مشخص نیست که آیا هشت فرشته اند، یا هشت گروه کوچک یا بزرگ. البته، آنچه در روایات اسلامى آمده، حاملان عرش هم اکنون چهار نفر (یا چهار گروه) هستند، اما در قیامت دو برابر مى شوند، چنان که در حدیثى، از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: إِنَّهُمُ الْیَوْمَ أَرْبَعَةٌ فَإِذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ أَیَّدَهُمْ بِأَرْبَعَة آخَرِیْنَ، فَیَکُوُنوَن ثَمانِیَةً:«آنها امروز چهار نفرند، و روز قیامت آنها را با چهار نفر دیگر تقویت مى کند، و هشت نفر مى شوند.
باید توجه داشت اگر حاملان هشتگانه عرش، هشت گروه باشند، ممکن است گروه هائى از فرشتگان و گروهى از انبیاء و اولیاء عهده دار این مهم گردند، و به این ترتیب، بخشى از تدبیر نظام آن روز را فرشتگان بر عهده دارند، و بخشى را انبیاء، اما همه، به فرمان خدا است.(1)
رسـول خـدا (صـلى الله عـلیـه وآله ) فـرمـود: مـن سـیـد مـخـلوقـات خـداى - عـزوجـل - هـسـتـم و مـن از جـبـرئیـل و مـیـكـائیـل و اسـرافـیـل و فـرشـتـگـان حامل عرش خداوند و همه فرشتگان مقرب برترم.(2) در روایتی دیگر از حضرتش مروی است: اسرافیل بر جبرئیل تفاخر كرد و گفت : من از تو بهترم ! جبرئیل گفت : از چه جهت تو از من بهترى ؟ جواب داد: براى این كه فرشتگان حامل عرش زیر نظر من هستند و صاحب صورم و مقرب ترین فرشته خدایم ! جبرئیل گفت : من از تو بهترم ، زیرا من امین وحى خدا به سوى انبیاء مى باشم و هر امتى را كه خداوند هلاك كرده ، به دست من بوده است .
خطاب آمد: ساكت باشید! كه به عزت و جلال خودم ، افرادى را خلق كرده ام كه از شما بهترند. سپس حجابهاى قدرت برداشته شد، دیدند كه بر ساق عرش نوشته شده : لا اله الا الله ، محمد رسول الله ، على و فاطمة و الحسن والحسین خیر خلق الله.(3)

در ذیل آیه "فالمدبرات امرا"(نازعات/5)، برابر روایات، جبرئیل موکَّل وحی الهی، بادها و لشکرها، میکائیل موکَّل باران و نباتِ زمین، اسرافیل مأمور رساندن فرمان الهی به ایشان و عزرائیل مامور گرفتن جان ها معرفی شده است.(4) دمیدن در صور مهم‌ترین مسئولیت اسرافیل است. بیشتر مفسران شیعى و برخى از مفسران اهل‌سنت براساس روایات تفسیرى دمیدن در صور را دو بار دانسته‌اند كه در پى نفخه نخست، همگان مى‌میرند و در پى نفخه دوم براى حضور در قیامت زنده مى‌شوند امّا برخى به استناد تعابیر قرآنى «فَزَع، صَعق و احیاء» و برابر پاره‌اى از روایات آن را سه بار و برخى 4 بار (فزع، صعق، احیاء و جمع) دانسته‌اند.(5)

نام اسرافیل در قرآن نیامده است اما ذکر ویژگی‌ها و ماموریت‌های خطیر او، در اخبار و روایات ذیل آیات،فراوان آمده است. افزون بر آنچه گذشت در اخبار و روایات اسلامی، پاره ای دیگر از اوصاف این ملک مقرب این‌گونه به تصویر کشیده شده است:
۱. «اسرافیل،‌ مظهر صفت حیات خداوند دانسته شده است؛ همان گونه که جبرئیل مظهر علم و میکائیل مظهر اراده و عزرائیل مظهر قدرت او می‌باشند. از این رو به اعتقاد برخی، حیات ابدی اخروی موجودات زنده تعلق به نفخه دوم اسرافیل دارد، و نفخه اولی بازگرداندن از ظاهر به باطن است برای این‌که حیات دنیوی به کلی پایان پذیرد.

2. هنگامی که حضرت ابراهیم خلیل توسط منجنیق نمرود به آتش انداخته شد «اسرافیل» اولین فرشته بود که به فرمان خدا به کمک او شتافت.
۳. سه سال همراهی او با پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قبل از نزول وحی به گونه ای که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) صدای او را می‌شنید، ولی خودش را نمی‌دید.
۴. از وظایف مهم اسرافیل که در روایات بر آن زیاد تأکید شده، دمیدن صور هنگام برپایی قیامت است که بیش‌تر به همین ویژگی شناخته می‌شود.

۵. طبق برخی از روایات، اسرافیل آخرین کسی است که در پایان دنیا از سوی خداوند مرگ را درمی یابد و نخستین کسی است که زنده می‌شود و نفخه دوم را برای زنده گرداندن مردگان می‌دمد. درپاره ای از روایات سخن از این است که «عزرائیل» آخرین کسی است که از جانب خدا قبض روح می‌گردد.
۶. در برخی روایات، او موذن آسمان‌ها دانسته شده است.
۷. در روایات آمده است که این فرشته الهی در برابر عظمت و بزرگی خداوند، خویش را بس حقیر می‌شمارد و خود را با بالی از بال هایش می‌پوشاند. قرآن نیز بدون نام بردن از اسرافیل، از فرشتگانی سخن گفته است که دارای دو یا سه و یا چهار بال می‌باشند. البته مقصود از بال داشتن فرشتگان آن نیست که آن‌ها همچون پرندگان دارای دو بال پُر از پَر باشند، بلکه بدین معناست که آن‌ها نیز دارای چیزی هستند که به وسیله آن از آسمان به زمین و از زمین به آسمان می‌روند.» (6)

8. در پاره‌ای دیگر از احادیث آمده: حاملان عرش الهی، چهار نفر از اولین (یعنی نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلام) و چهار نفر از آخرین (یعنی محمد صلی الله علیه و آله، علی، حسن و حسین علیهم السلام) هستند و معنای حامل عرش بودن، حامل علم بودن است. و از امام صادق علیه السلام روایت شده که مقصود از عرش، علم است و حاملان آن هشت نفرند که چهار نفر از ما و چهار نفر از کسانی هستند که خدا خواسته است و از امام علی علیه السلام روایت شده که حاملان عرش الهی دانشمندان هستند که خدا علمش را به آنان آموزش داده است و از امام رضا علیه السلام روایت شده که عرش خدا اسم علم و قدرت است. (7)

از این دسته اخیر احادیث استفاده می‌شود که عرش حضرت رحمن که کنایتی است از مرکز زمان داری و تدبیر عالم هستی، با علم و قدرت الهی پیوند دارد و حاملان عرش، حاملان علم خدایند که در صدر آنها پیامبران و پیشوایان پاک آخرین دین الهی اند، با این حال، گروهی از فرشتگان نیز ایشان را در این ماموریت خطیر همراهی می‌کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. نمونه، ذیل آیه شریفه.
2. فرشتگان و تحقیقى قرآنى، روایى و عقلى،‌ على رضا رجالى تهرانى.
3. هفتاد و دو داستان از شفاعت امام حسین (علیه السلام)، ص 40.

4. دائره المعارف قرآن کریم، جلد 3.

5. پیشین.

6. دانشنامه کلام اسلامی،‌ موسسه امام صادق(ع)، شماره 40

7. تفسیر قرآن مهر، جلد بیست و یکم، ص: 214